Het Raadhuis - Lagedijk 104

Het voormalige raadhuis is in 1752 door de rijke koopman en oliefabrikant Cornelis Florisz. de Lange als koopmanshuis gebouwd. In 1765 wordt het betrokken door een lid van de familie Honig, Cornelis Gerritz Honig, waarna het huis het enkele generaties in het bezit van de bekende Zaanse fabrikantenfamilie blijft.

In 1854 koopt het gemeentebestuur van Zaandijk het pand voor 5000 gulden op een veiling en neemt het in 1855 in gebruik als raadhuis tot het dorp Zaandijk in 1974 opgaat in de nieuw gevormde gemeente Zaanstad. Vervolgens fungeert het in de nieuw gevormde gemeente Zaanstad als gemeentesecretarie en trouwzaal.

Al die vanaf de straat zo eenvoudig ogende huizen werden eertijds gebouwd voor welvarende kooplieden, fabrikanten en walvisreders (vaak waren die verschillende functies in één persoon verenigd) uit de streek. Hun huidige verschijningsvorm stamt in belangrijke mate deels uit de 18de eeuw, deels uit de eerste helft van de 19de eeuw. Zo sober als de huizen aan de straatkant ogen, zo rijk waren zij van binnen aangekleed. Dit is overigens niet typisch Zaans.

Het exterieur van het Noordnederlandse woonhuis wordt in de 18de eeuwen in het begin van de 19de eeuw - vergeleken met dat in andere Europese landen - gekenmerkt door een grote mate van soberheid. Binnen kwam men in ons land bij de aankleding van de huizen tot een wat grotere uitbundigheid en rijkdom. Zo kon men zijn gangen laten versieren met lijsten en ornamenten van stucwerk of fraai houtsnijwerk laten aanbrengen op deuren en aan trappen.

In de meest representatieve vertrekken werden langs de wanden z.g. behangselschilderingen aangebracht: kamerhoge schilderingen op doek. Het bekendst zijn de grote landschapstaferelen, maar ook behangselschilderingen met bloem- en vogelmotieven kwamen voor. Wie er het geld voor had, kon bovendienéén of meer rijk gebeeldhouwde marmeren schoorsteenmantels plaatsen en inéén of meer vertrekken een stucplafond laten aanbrengen. Het grote voorbeeld waar de bewoners van de Zaanstreek bij de aankleding van hun huizen naar hebben gekeken, wordt gevormd door de rijke koopmanshuizen in het nabijgelegen Amsterdam.

Bij de grote wijzigingen die in 1917 in dat pand werden uitgevoerd, verdween de schouw geheel, maar werd het tegeltableau behouden en overgebracht naar Lagedijk 104, waar het nu in de linkergang hangt. Het tafereel, met zijn grote zeilschepen die de jaartallen 1754 en 1770 dragen, is verwant aan soortgelijke walvisvaartvoorstellingen op tegeltableaus uit de 18de eeuw. Een pand als Lagedijk 104, waarin zoveel bijzondere interieuronderdelen zitten, die elders allang verdwenen zijn, verdient bijzondere zorg en aandacht. Het mooiste zou zijn, als alles wat er nu nog in zit, ook daadwerkelijk ter plekke behouden kan blijven, zodat ook zij die na ons komen een indruk kunnen krijgen van hoe onze voorouders hun huizen van binnen hebben aangekleed.

Daarbij dient speciaal gewezen te worden op de kwetsbare behangsels die nog in diverse vertrekken aanwezig zijn. Mogen de makers van de plannen, die voorzien in een restauratie van het pand maar ook in nieuw gebruik van de verschillende ruimtes, de mogelijkheid vinden die behangsels in alle vertrekken te behouden (ook in de twee ruimtes, waarin thans behoud onzeker is, te weten de zuidervoorkamer (secretarie) en de noordervoorslaapkamer op de verdieping.