Op 9 november 1910 komt een groepje van twaalf middenstanders uit Zaandijk bijeen. Zij hebben zich verenigd in de coöperatieve handelsvereniging De Onderneming (een ‘beleggingsclub’ die in 2002 zijn honderdjarig bestaan vierde). Een van hen, Jan Zwart, komt met het idee een chocoladefabriek te beginnen.

Een maand later al, op 7 december 1910, kopen zij aan de Wilhelminastraat(hoek Bijenkorfstraat) te Zaandijk 1.384 m2 grond voor een bedrag van ƒ2.625. De grootte van de fabriek staat dan ook al vast: 15 meter lang, 14 meter breed, twee verdiepingen en een kelder van 7×9 meter en 2,5 meter diep. De kosten van grond, gebouw, machines en goederen worden begroot op ƒ 22.217. De tekeningen van de fabriek zijn op 5 januari 1911 gereed. De initiatiefnemers richten een N.V. op en benoemen op 14 januari 1911 Hendrik Zwart Hz tot directeur en eerste werknemer. De financiering komt deels van De Onderneming en deels van individuele leden. Daarnaast benaderen ze enkele vooraanstaande, kapitaalkrachtige burgers uit Koog en Zaandijk om geld te investeren. Deze stemmen daar op 29 maart 1911 mee in. Op 3 april 1911 verschijnen ‘directeur’ Hendrik Zwart Hz (officieel nog zonder beroep). Jan Zwart Hz (winkelier), Gerrit Schipper (tuinman) en Aart Smit (koffiehuishouder) bij notaris Mr. Jan Walig voor de oprichting van de N.V. “Chocoladefabriek “de Zaan”.

De statuten van de nieuwe N.V. worden op vrijdag 21 april 1911 gepubliceerd in de Staatscourant. Het doel van de nieuwe onderneming is: “Het maken van chocolade en suikerwerken en aanverwante artikelen en den handel daarin.” Het kapitaal bedraagt ƒ100.000, verdeeld in 200 aandelen van ƒ500, waarvan er 60 zijn volgestort. De vennootschap wordt bestuurd door een directeur, onder toezicht van een raad van commissarissen.

De zestien aandeelhouders komen op donderdag 27 april bijeen in Café Zaanzicht en kiezen Hendrik Zwart Hz definitief als directeur (salaris: ƒ 25 per week). Jan Huysman Willemszoon, eigenaar van de Wilhelmina, een bloeiende olieslagerij in Koog, wordt gekozen als president van de raad van commissarissen.

De bouw
Oproep in ‘de Zaanlander’ van zaterdag 4 maart 1911: “Aanbesteding. De coöperatieve Handelsvereeniging, gevestigd te Zaandijk, zal op donderdag 16 Maart a.s. publiek aanbesteden: Het maken van een fabrieksgebouw met Machinekamer, Ketelhuis, etc. op een terrein aan de Wilhelminastraat te Zaandijk. Bestek en tekening zijn te verkrijgen tegen betaling van ƒ 2,- per stel na den 7 Maart 1911 bij den heer D. Olij te Zaandijk B 83.”

De publieke aanbesteding vindt plaats in Café Zaanzicht. Veertien aannemers schrijven in. Het hoogste bedrag is ƒ 16.259, het laagste ƒ 12.599. Het werk wordt gegund aan de laagste inschrijver, de heer H. Schenk Jacz uit Koog. Vijf weken later, op woensdag 19 april 1911, wordt de eerste steen gelegd door een van de oprichters, de heer J. Gobielje Hz, bakker op het Gorterspad.

In november 1911 kan de productie beginnen. Het eerste jaar werken er circa vijftien mensen, zo’n 11 a 12 uur per dag, wat heel gebruikelijk is in die tijd. Ze produceren chocoladeartikelen, vooral 1-centsrepen, maar ook rumbonen. Er wordt verlies gemaakt: ƒ 4.690.

De notulen van vergaderingen spreken over een strijd tussen de directeur, de boekhouder en de ‘reiziger’. Aandeelhouder Jan Huysman houdt “de Zaan” financieel op de been. In 1913 heeft hij al ƒ 21.000 voorgeschoten. Uit ervaring weet Huysman dat er met het zelf persen van cacaoboter meer geld te verdienen valt. Hij stelt daarom voor dat “de Zaan” zelf gaat persen. Dat vergt een investering van ƒ 40.000, maar de andere aandeelhouders willen er niet nog meer geld insteken. Op 19 juli 1913 besluiten de leden van De Onderneming te proberen het aandelenbezit van de vereniging te verkopen aan twaalf individuele leden. Op 17 december 1913 vormen zij een commissie die met president-commissaris Jan Huysman zal overleggen over de toekomst. Het optimisme van Huysman houdt het bedrijf overeind. Intussen heeft hij al ƒ 30.000 te vorderen.

Eerste Wereldoorlog
In 1914 breekt de Eerste Wereldoorlog uit. De fabriek wordt tijdelijk stopgezet, maar toch al snel met een paar mensen weer opgestart. Er worden een cacaospitje en een molentje aangeschaft en men gaat cacaobroden maken. Helaas is ook dit geen succes, waarschijnlijk doordat er geen cacaovakmensen in het bedrijf werken. Hoewel de oorlogvoerende landen veel goederen nodig hebben, weet “Chocoladefabriek “de Zaan” hier niet van te profiteren. Toch constateert men op 16 december 1914 dat “de fabriek nog nimmer zo voordelig heeft gewerkt als de laatste drie maanden”. De aandeelhouders denken nu een kans te hebben het bedrijf te verkopen. Onderhandelingen met Teun Olij & Comp. (TOC) te Zaandijk lopen echter op niets uit. In 1915 is er voor het eerst winst: ƒ 3.907 bij een omzet van ƒ 65.000.

Intussen probeert Jan Huysman de activiteiten uit te breiden. Hij stelt voor machines aan te schaffen om cacaopoeder en -boter te kunnen maken. De andere aandeelhouders voelen er niets voor, maar Huysman zet door.

Bron: De Zaanklok – Personeelsblad van Cacao de Zaan/ADM 1951-2011