Bij het 25-jarig jubileum is Cacaofabriek “de Zaan” een vitaal bedrijf met bijna 200 medewerkers. Adjunct- directeur Doehring organiseert een groot jubileumfeest op 11 april 1936. Met elf bussen gaat het voltallige personeel met partner naar Bellevue in Amsterdam voor een uitgebreid diner. Het feest duurt tot 4 uur ’s nachts; er wordt nog jaren over gesproken!

De directie krijgt een schilderij van het personeel, een glas-in-lood van architect C. Hartog en van cacaomakelaar Lentink een elektrisch verlichte klok met een wijzerplaat van 1.60 meter doorsnede. Deze ‘Zaanklok’ staat nog altijd op zijn toren van 25 meter midden op het terrein. In het jubileumjaar worden 22.800 ton cacaobonen verwerkt, maar al snel dienen zich moeilijker tijden aan.

In 1937 weet “de Zaan” de hoeveelheden van 1936 niet meer te evenaren, al laat 1938 een redelijk herstel zien. Dan breekt in 1939 de Tweede Wereldoorlog uit. De strijd heeft invloed op de afzetmogelijkheden. De aanvoer van cacaobonen loopt vrij normaal door, maar de prijs van de bonen loopt flink op en ook die van boter, het voornaamste eindproduct.

Tweede Wereldoorlog
Als Duitsland op 10 mei 1940 ons land binnenvalt, stopt de aanvoer van cacaobonen. “De Zaan” legt het wringen en stomen stil. Dankzij de voorraden gaat de productie van cacaopoeder nog een paar maanden door. In de herfst van 1940 vorderen de Duitsers 3.200 MT cacaobonen, maar ze wikkelen het financieel netjes af, waardoor het jaar met grote winst wordt afgesloten. Het dividend bedraagt 100 procent. Het geplaatste kapitaal neemt toe tot ƒ 500.000. Er kunnen nog acht huizen aan de Bijenkorfstraat worden gekocht. Om in bedrijf te blijven produceert “de Zaan” koffiesurrogaat (uit gebrande tulpenbollen!), cacaomelkpoeder en anijsmelkpoeder.

Op 22 februari 1942 overlijdt Jan Huysman Wz op 81-jarige leeftijd. Hij is een van de grondleggers van het bedrijf, maar vooral de man zonder wiens doorzettingsvermogen “de Zaan” niet van de grond zou zijn gekomen. Tijdens de oorlog ligt de productie van cacaoboter stil. De Nederlandse distributieorganisatie schakelt “de Zaan” in bij de productie en distributie van cacaopoeder met suiker. In het najaar van 1943 zijn alle voorraden cacaokoek en cacaopoeder op. In 1944 wordt alleen nog poeder voor kinderdranken (cacaomelkpoeder) gedistribueerd. In december gaat de fabriek dicht; de meeste werknemers krijgen een wachtgelduitkering. Een paar personeelsleden zorgen voor de machines, in de hoop ze ooit weer te kunnen gebruiken. Dat moment breekt aan als “de Zaan” na de bevrijding, in juli 1945, een toewijzing krijgt van 80 ton kolen. Nadat er weer cacaobonen zijn aangevoerd start de productie op 12 september 1945, met vier persen.

De wederopbouw
In 1946 zet het herstel in. Een belangrijke rol hierbij is weggelegd voor het Cacaobureau. Het Cacaobureau, officieel ‘Nederlandsche Cacao- en Cacaoproductenvereeniging te Amsterdam’, is in 1935 opgericht door 29 cacaobedrijven als gesprekspartner voor de Nederlandse overheid, omdat er tijdens de crisisjaren moeilijkheden waren in de export. Regeringen namen beschermende maatregelen tegen buitenlandse concurrentie. Na de oorlog fungeert het Cacaobureau vooral als brancheorganisatie.

“De Zaan” richt zich weer op het buitenland. In mei 1946 wordt de samenwerking met Gill & Duffus, voor de oorlog agent van “de Zaan”, hersteld. Molen De Zaadzaaier op de Hemmes wordt aangekocht en enige percelen grond aan het Kalf geruild met het Zaans Veem. Het sociale beleid krijgt gestalte door de aanstelling van een maatschappelijk werkster, mejuffrouw T. (Trien) de Goede. De heer D. Wissink is de promotor van een grote reclamecampagne om het gebruik van cacaopoeder te bevorderen. De poeder wordt in kleinverpakking verkocht. “De Zaan” schaft een automatische inpakmachine aan.

Sint Nicolaas brengt in 1947, tot ieders verrassing, een pakket met ‘nuttige cadeaus’. De voorgaande jaren was het al de gewoonte om de medewerkers af en toe een extraatje te geven, zoals kolen in de winter of aardappelen in de zomer. Ook kregen ze regelmatig boter(margarine) mee. Na de oorlog is het bijna onmogelijk om machines te laten bouwen of repareren, omdat alle machinebouwers vol werk zitten. Daarom stelt Dirk van Braam, chef Technische Dienst, voor het zelf te gaan doen. Het betekent dat er een complete machinefabriek moet worden gebouwd en genoeg geschoold personeel moet worden gevonden. Huysman stemt toe. De Technische Dienst groeit in enkele jaren van tien naar meer dan zestig man. Intussen geven de heren J.M. Arnold en dr. H. van Brederode leiding aan de vernieuwingen en de nieuwbouw, die start in 1948.

Overal wordt gebouwd: een ruime, lichte, moderne kantine, een nieuw ketelhuis en een nieuwe fabriek aan de Bijenkorfstraat. Aan de Koogse kant van de Bagijnesloot verrijst het kantoorgebouw voor directie en staf, met laboratorium, hal, vier kantoorruimten en ‘commissarissenkamer’.
In 1949 spreken Willem Huysman en D.M. Bus met Gill & Duffus over het oprichten van een fabriek in Ghana. Zij vrezen de oprichting van fabrieken in de oorsprongslanden en de opkomst van cacaoboter vervangende vetten en willen de positie van “de Zaan” versterken. Uiteindelijk ziet men ervan af. De besprekingen met zeven andere wringbedrijven over het inzamelen en verwerken van vethoudende pitten in Suriname leiden in 1950 tot de oprichting van Octo, hoewel de directie van “de Zaan” twijfelt aan de vooruitzichten. Op 1 juni 1949 krijgt Bus een assistent, Bernard Schmeink. Kort daarna wordt Bus ernstig ziek en moet Schmeink zijn taken tijdelijk helemaal overnemen. “De Zaan” verkoopt dan nog veel consumentenproducten; de reclame-uitingen zijn daarop afgestemd.

In november 1950 wordt het nieuwe kantoor feestelijk geopend en wordt het borstbeeld van Jan Huysman onthuld. Voor het eerst worden er panden gekocht aan de Koogse kant: Stationsstraat 74 en 76. De nieuwe Raffi wordt afgebouwd. Hoe groot de invloed van de oorlog is geweest op de cacaobranche blijkt uit de hoeveelheid verwerkte cacaobonen: in 1951 11.778 ton , ongeveer de helft van de hoeveelheid in 1938. Het wringbedrijf ligt grotendeels stil; het is niet meer lonend. Toch is de vraag groot, waardoor de prijzen oplopen. Boter levert ƒ 7 per kg op, poeder ƒ 3 per kg.

In 1951 wordt het 40-jarig jubileum gevierd met een groot feest in Krasnapolsky in Amsterdam. Het personeel biedt een gebrandschilderd raam aan voor het nieuwe kantoor. Op 31 december 1951 zijn er 221 mensen in dienst. Bij een omzet van ƒ 45,5 miljoen wordt ƒ 1 miljoen winst gemaakt.

Bron: De Zaanklok – Personeelsblad van Cacao de Zaan/ADM 1951-2011