In de jaren 60 blijft Cacao De Zaan op veel fronten actief. Verdere diversificatie vindt plaats door de oprichting, in 1962, van Zaan Spray, een fabriek voor eiproducten in Nunspeet.

Intussen komt Drankenindustrie Raak met een nieuw succesproduct: een gezinsfles (1 liter). De Zaan Inc. in New York wordt opgericht en Cacao De Zaan Import GmbH in West-Duitsland (Hamburg). Deze dochteronderneming richt zich op de consumentenmarkt en het kantoor in Bremen op de industriële afnemers.

In 1963 worden Perzië (Iran) en Oost-Duitsland aan het rijtje exportlanden toegevoegd. Drie DAF-vrachtwagens nemen voortaan het vervoer van de eindproducten over van de dekschuiten; de Bagijnesloot wordt overkluisd.

In de strenge en langdurige winter van 1962/1963 wordt de vaargeul van de Zaan met veel moeite opengehouden. Vrachtwagens verzorgen nu ook een deel van de aanvoer van de bonen. Intussen gaat het bouwen gewoon door: een poederopslag- en menggebouw en een laboratorium.

In de pakkamer worden een inpak-cellofaan- verzamelmachine en een glasverpakkingslijn geïnstalleerd voor potjes van 100 gram cacaopoeder. Zaanhagel blijft het goed doen, mede dankzij een reclamecampagne met tekeningen van Guus Boissevain. Cacao De Zaan staat mede aan de wieg van de Stichting Bedrijfsgeneeskundige Dienst voor de Zaanstreek. Directeur van Brederode is de eerste voorzitter.

Het eeuwenoude pand De Haremakerij aan de Hoogstraat wordt geschonken aan en ‘verrold’ naar een nieuwe plek aan de oever van de Zaan, waar de Zaanse Schans verrijst.

Einde tijdperk Willem Huysman
1964 is een belangrijk jaar in het bestaan van Cacao De Zaan: de samenwerking met het Engelse Gill & Duffus wordt beëindigd; alle aandelen worden overgenomen door het Amerikaanse W.R. Grace & Co. (New York), ook eigenaar van Van Houten in Weesp. De reden: Willem Huysman verwacht moeilijke jaren voor de cacao-industrie. Er is veel geld nodig om de belangen te spreiden. Daarnaast blijft de vrees voor de concurrentie uit de oorsprongslanden en voor cacaobotersubstituten. W.R. Grace & Co benoemt oud-Zaankanter J. van Delft tot president-commissaris. Hij is directeur van Van Houten Weesp en was ooit eigenaar van het complex, waarin Raak is gevestigd. Bernard Schmeink wordt commercieel directeur. Na 44 jaar treedt Willem Huysman terug als president-directeur. Hij wordt opgevolgd door Jan Huysman.

Verschillende productiestromen
Kwaliteit blijft hét wapen tegen de toenemende concurrentie. Er wordt een nieuw Laboratorium in gebruik genomen. Ook gaat een afvul- en koelinstallatie voor 10 kg. broden in productie, wordt de glasverpakkingslijn voor cacaopoeder geautomatiseerd en in de Zaanstroom in Wormerveer wordt de korrelafdeling vergroot.

De afdeling Kleinverpakking produceert in 1964: 1200 ton in 100 grams verpakking 350 ton in 200 grams verpakking 150 ton in andere kleinverpakkingen. Het Raak-assortiment wordt uitgebreid met pinda’s.

In 1965 brengt Grace de cacaobelangen onder in een Chocolate and Confectionery Division onder leiding van de heer L.R. Cook. De productiebedrijven van Cacao De Zaan en Van Houten worden samengevoegd in Koog; Van Houten houdt de verkoop in eigen handen. Cacao De Zaan verwerkt op dat moment ruim 35.000 ton cacaobonen per jaar; Van Houten ruim 10.000 ton. Wie betrokken is bij de productie voor Van Houten moet schriftelijk geheimhouding beloven over de receptuur; tijdens de productie is de toegang tot de branderij voor ‘buitenstaanders’ gesloten. Het is niet bevorderlijk voor de onderlinge samenwerking. Jan Huysman treedt af als president-directeur en wordt opgevolgd door een oude bekende: voormalig directeur D.M. Bus keert na vijf jaar terug.

In 1966 is de omzet ƒ 82 miljoen; verwerkte bonen: 45.000 ton. Het aantal medewerkers is gestegen tot 563, inclusief Van Houten. Zaan Spray in Nunspeet produceert per week 60 tot 70 ton eiproducten (grondstoffen voor voedingsmiddelen). Ook Raak doet het goed en breidt uit.

Maatschappelijke en strategische veranderingen
In de Zaanstroom te Wormerveer komt een nieuwe ontwikkeling op gang: de productie van instantpoeder. De verpakking van Zaanhagel moet goedkoper om beter te kunnen concurreren. Goed personeel is steeds moeilijker te vinden. De arbeidsmarkt is gespannen en het verloop hoog. Interne opleidingen moeten het vakmanschap vergroten en de arbeidsomstandigheden krijgen veel aandacht: goede en schone kleedkamers, waslokalen, kantine, verbetering van werkomstandigheden.

Op 21 november 1966 wordt Wim van Bergen aangesteld als assistent-bedrijfsleider productie. Hij moet vernieuwingen gaan doorvoeren; geen modern, gezond bedrijf kan nog ontkomen aan automatisering. Op 2 januari 1967 start de actie ‘Schoon schip’, om Cacao De Zaan te laten voldoen aan de hoogste eisen op het gebied van bedrijfshygiëne in de levensmiddelenindustrie. De poederfabriek bijvoorbeeld is alleen nog toegankelijk via een hygiënische sluis.

Cacao De Zaan richt zich steeds meer op industriële afnemers, bijvoorbeeld met een nieuw type poeder voor de zuivelindustrie ‘Mel-O-Zaan’. Qe omzet is in 1967 ƒ 98,9 miljoen, maar stijgt in 1968 al tot ƒ 135 miljoen. Op 19 april 1968 neemt D.M. Bus afscheid als president- directeur; hij wordt opgevolgd door Bernard Schmeink.

De afdelingen Productie en Technische Dienst worden geïntegreerd onder algemeen bedrijfsleider Van Bergen. Nederland schakelt over op aardgas. Bij Cacao De Zaan worden alle spitten van aardgasbranders voorzien. Spannend is het in de boneninkoop door de discussie over de zogenaamde cacao-overeenkomst tussen producenten en afnemers van bonen. Het gaat om een minimumprijs (garantieprijs) voor de oorsprongslanden.

Medewerkers worden steeds mondiger. Hun ‘bazen’ moeten daarmee leren omgaan en daarom start in september 1968 een opleiding in het vak ‘leidinggeven’. De afdeling Marketing wil de bekendheid van Cacao De Zaan wereldwijd vergroten door het uitbrengen van een boekje met specificaties van cacaopoeder, maar ook met de analysemethoden om deze te controleren: The Cocoa Manual. Ook worden voortaan Technische Informatiebladen verzonden met de samenstelling en verdere verwerking van de hoge kwaliteit poeders.

Voor waarborging van de kwaliteit moeten voortaan papieren mutsen worden gedragen in de fabriek en bij de Poedermalerij en -mengerij plastic overschoenen. De werkomstandigheden verbeteren door het inrichten van verblijfcabines in de Branderij en Malerij. Ook het milieu wordt belangrijken Voor de lozing van afvalwater en verspreiden van geuren zijn steeds vaker vergunningen nodig. Een centrifuge voor afvalwater uit de discontinu-ontslijming van de Raffi vervangt de oude bezinkvijver.

Drankenindustrie Raak groeit, maar kan niet meer uitbreiden en verhuist naar een industrieterrein in Utrecht. Raak wordt een afzonderlijk onderdeel binnen de Grace-organisatie.

Op alle fronten activiteiten
In 1969 is het tekort aan arbeidskrachten nijpend. Buitenlandse werknemers worden aangetrokken, onder wie de eerste zes Marokkanen; in 1970 volgen er meer van hun landgenoten. De verkoop van Mixfertig (instantpoeder) verloopt voorspoedig; de installatie in Wormerveer wordt uitgebreid. De nieuwe verpakking heeft de Zaanhagel niet kunnen redden; de productie wordt gestopt.

De arbeidstijd gaat van 45 naar 42 uur per week en voor de ploegendiensten van 44 naar 42 uur. De arbeidsvoorwaarden voor kantoor- en fabrieks- personeel worden grotendeels gelijkgetrokken. De toenemende mechanisering en automatisering vraagt om een reorganisatie van Productie en Technische Dienst. Van Bergen, in september 1970 benoemd tot adjunct-directeur, neemt deze taak op zich. Voor het eerst wordt meer dan 50.000 ton geproduceerd (50.279 ton). De omzet bedraagt ƒ 169 miljoen.

Op het voormalige Raak-terrein start in 1971 de bouw van de nieuwe Brekerij, die een productie van 60.000 ton mogelijk moet maken.
Het Laboratorium krijgt een westvleugel en het Twincongebouw een derde ‘bijkantoor’. Het Algemeen Secretariaat neemt een magneetkaart- schrijfmachine in gebruik. In 1971 wordt een beloningssysteem ingevoerd volgens functieclassificatie.

De loonkosten stijgen sterk: een ‘loongolf’ van ƒ 400 overspoelt Nederland. Met een werkloosheid van 2 procent is de arbeidsmarkt zeer gespannen. In de productie ontstaat de functie van bedienings- vakman, waarvoor bijscholing veelal noodzakelijk is. Het 60-jarig jubileum wordt gevierd met een feestavond in Krasnapolsky. Alle personeelsleden krijgen een gratificatie van ƒ 60. In plaats van loonzakjes krijgt iedereen voortaan het loon of salaris via de bank of giro. Door automatisering en sterk stijgende personeelskosten neemt het personeelsbestand in 1972 iets af. Een economische recessie kondigt zich aan.

De opslag van cacaokoek in bunkers (een plan uit 1961) lijkt door de mogelijkheden van pneumatisch transport nu uitvoerbaar. In oktober start de bouw van een koekenopslag- en menggebouw. In 1973 wordt de reiskostenvergoeding ingevoerd voor iedereen met een salaris lager dan ƒ 23.500. Op 1 mei krijgt het kantoorpersoneel variabele werktijden. De kantine wordt omgebouwd tot een modern personeelsrestaurant.

Van de 460 medewerkers zijn er nu 40 afkomstig uit Marokko. Een deel van hen is gehuisvest in pand Krijt aan de Hoogstraat. De vijfdaagse werkweek (40 uur) wordt ingevoerd voor de ploegen; ook de dagdienst gaat naar 40 uur. Door een productiebeperking van de olieproducerende landen ontstaat schaarste aan brandstof en stijgen de prijzen van olie, aardgas en elektriciteit sterk. Cacao De Zaan ontwikkelt plannen om een productie-uitval door energietekort op te vangen. De administratie krijgt de eerste computer, een Burroughs 800. Bij de portier aan de Guisweg wordt een centrale signaleringseenheid geplaatst.

Concentreren op cacao
Door de goede verhouding tussen kosten en winst blijven investeringen mogelijk. In december 1973 wordt de nieuwe Brekerij officieel in gebruik genomen. De bouw heeft tweeënhalf jaar geduurd en heeft rond ƒ 10 miljoen gekost. De boter wordt steeds vaker vloeibaar per tankauto geleverd. De productie van 10 kg. broden stopt. Alleen de verpakking van 25/30 kg. wordt nog geleverd. Er komt een centrale regelkamer voor Perserij, Koekenopslag en Poedermalerij en voor het koekenopslag- en menggebouw. Daarmee wordt ook een nieuwe functie geïntroduceerd: process operator. Rekening houdend met een mogelijke verwerking van cacaobonen in de oorsprongslanden wordt in 1974 een studie gedaan naar de verwerking van massa en de invoer ervan in de vorm van broden.

Het belang in Zaan Spray te Nunspeet wordt verkocht. Door contracten van tijdelijke medewerkers niet te verlengen en natuurlijk verloop is het personeelsbestand gedaald van 544 in 1971 tot 470 in 1975. Interne overplaatsingen en herscholing hebben ook een belangrijke rol gespeeld. In september 1975 wordt het nieuwe hoofdkantoor aan de Stationsstraat in gebruik genomen. Het kantoor op de Boterkelder wordt Technisch Kantoor voor Bedrijfsleiding en Projectenafdeling.

Vanwege het toenemend aantal tankauto’s op het terrein wordt eenrichtingsverkeer ingesteld van de Hoogstraat naar de uitgangen Guisweg en Stationsstraat. In december 1975 wordt Van Bergen benoemd tot directeur Productie en Projecten. In januari 1976 waait tijdens een storm de beplating van de nieuwe Brekerij.

Maatschappelijke invloeden
In de tweede helft van de jaren 70/begin jaren 80 laten allerlei maatschappelijke ontwikkelingen hun invloed gelden. Tijdens de onderhandelingen over de cao voor de Suikerverwerkende Industrie houden de vakbonden in februari 1977 tweemaal prikacties bij Cacao De Zaan, op maandagmorgen van 7 tot 9 uur.

Nieuw is het werkoverleg: groepen medewerkers bespreken gezamenlijk de werksituatie en mogelijke verbeteringen. In 1979 heerst er grote werkloosheid. Om jongeren meer kans op werk te geven wordt de VUT-regeling ingevoerd. Met 63 jaar mogen medewerkers vrijwillig vervroegd uittreden tegen een korting van 10 procent op het brutojaarsalaris. Ondanks de werkloosheid is er schaarste aan vakmensen. De afdeling Personeelszaken staat in 1980 met een mobiel kantoor op markten voor de werving van process operators en onderhoudsmonteurs.

De milieuproblematiek vraagt steeds meer aandacht. Er komen gemeentelijke voorschriften voor geluidsoverlast, geuremissie en stof. Cacao De Zaan houdt contact met de omwonenden, onder andere door ‘open avonden’ te organiseren. Er is goed overleg met de Dienst Milieubeheer van Zaanstad over de voorwaarden in de Hinderwet. Het nieuwe BMO-complex, gebouwd in 1981-1983, krijgt een schoorsteen van 60 meter om de geuroverlast te beperken.

Vanaf 1983 gaan vrouwelijke medewerkers net als hun mannelijke collega’s op 65-jarige leeftijd met pensioen; dat was 60 jaar. De VUT-leeftijd, inmiddels 62 jaar, wordt verder verlaagd naar 61 jaar. Er worden ‘roostervrije dagen’ ingesteld: de prijscompensatie wordt niet in geld uitbetaald maar in extra vrije dagen, die volgens een bepaald rooster worden opgenomen. Op 24 en 25 juni 1985 wordt er voor het eerst gestaakt bij Cacao De Zaan. Er is een verschil van mening over de aanvulling op de WAO-uitkering (Wet op de Arbeidsongeschiktheidsverzekering). Na twee dagen wordt een compromis bereikt.

Bron: De Zaanklok – Personeelsblad van Cacao de Zaan/ADM 1951-2011