Toen Wessanen & Laan een dikke 100 jaar geleden besloot om een cacaofabriek te beginnen was dit bruine goedje wat uit den verre kwam geen vreemde tak van bedrijvigheid meer in de Zaanstreek.

Vele schoorstenen van Zaanse fabrieken voorzagen de Zaanse lucht al van die typische geur die de een zijn neus doet optrekken en de ander weer prettig vindt.

Door Thijs de Gooijer

Cacao werd er al gemaakt door Jan Huijsman met zijn molens en zijn in 1911 door de ‘Onderneming’ opgerichte fabriek Cacao de Zaan waarvan in 1916 Huijsman alle aandelen had ingekocht. Ook Jan Stuurman verdiende goed geld met zijn cacaomolens en zijn latere fabriek ‘Aurora’.

Cacaofabriek ‘Hollandia’ van de fa. Kamphuijs en Oly draaide ook prima. Verder waren er fabrieken zoals Pette, Boon, TOC, De Jong, Schoemaker en Francken. Al deze fabrieken hadden een goed gevulde orderportefeuille en vele, vele Zaankanters vonden hun baan en welzijn dan ook in de cacao en chocolade.

Cacaofabriek ‘De Mooriaan’ was dus een laatbloeier in deze tak van industrie. De fabriek vond zijn plek in Wormer. Aan de smalle Veerdijk. Daar waar ooit de in 1889 gesloopte oliemolen ‘De Mooriaan’ had gestaan. De naam van de molen ging dus over op de fabriek.

De fabriek werd in 1921 gebouwd door IGB. Bovenop de fabriek stond ‘de nachtkast’, een zoetwatertank die bestemd was voor het prepareren en steriliseren van de cacao maar waar ook de sprinklers indertijd op waren aangesloten. Het was een complete fabriek, dat wil zeggen dat het gehele proces zich binnen de muren van de fabriek afspeelde. De reiniging, het breken, het ontdoppen van de bonen, Het malen, het wringen en persen. Naast de fabriek stond een pakhuis voor opslag van gereed product en tevens was er een verpakkingsafdeling actief waar o.m. blikjes en doosjes werden gevuld.

Wessanen cacao (Wessa) werd een bekend merk en men was er trots op dat bij schaatsevenementen de deelnemers en toeschouwers bij de koek– en zopietenten van warme chocolademelk van Wessanen konden genieten. Het afval van de fabriek, met name de doppen en het fijne gruis, ging naar Schoemaker in Zaandam die de laatste resten cacaoboter er nog uit wist te halen. In de jaren ’30 werden er nieuwe wringers (soort pers) aangeschaft wat het productieproces aanzienlijk verbeterde.

De cacaoboter die in die tijd wordt gemaakt in de Mooriaan wordt na het filteren gekoeld en in blokken gegoten. De meeste boter is voor de export. Men levert aan Australië, Nieuw-Zeeland en Japan.

Na de oorlog kreeg de fabriek de eerste horizontale pers van de beroemde firma Carle en Montenari.

In 1951 was er een brand in de poedermalerij. Het had beroerd kunnen aflopen want de pomp van de bedrijfsbrandweer was in revisie. De korpsen van Wormer en Wormerveer konden samen met de manschappen van de fabriek de brand echter onder controle krijgen.

Ondertussen werd het cacaobedrijf van Nicolet overgenomen met vestigingen in Zaandijk en Krommenie. De persen van Nicolet zouden in 1969 naar Wormer verhuizen om daar de wringers te vervangen. Ook Delicia uit Tilburg behoort tot de cacao-afdeling van Wessanen (hagelslag, pasta).

In 1961 werd de cacaofabriek getroffen door een grotere brand. Vroeg in de morgen van 3 augustus werd er brand ontdekt in het pakhuis ‘Pentawan’. De brand breidde zich snel uit en niet veel later stond ook pakhuis ‘Wilmington‘ in lichterlaaie. De opgetrommelde brandweer van Wormer en Wormerveer en de bedrijfsbrandweer leverden een geweldige prestatie door de brand niet te laten overslaan naar belendende percelen en een opslag voor olie.

Ook in 1978 kraaide de rode haan in Wormer aan de Veerdijk. Zoals er zoveel hanen kraaien en hebben gekraaid in de cacao-industrie. Nu was er brand in het gereed-product magazijn. Diverse korpsen schoten de bedrijfsbrandweer te hulp, waaronder de blusboot. Het magazijn was voorzien van brandwerende muren waardoor de brand geen kans kreeg zich uit te breiden maar het magazijn werd volledig verwoest. De schade liep fors in de papieren.

Wessanen en Berisford
In 1980 verkoopt Wessanen 51% van zijn aandelen aan het Engelse bedrijf Berisford. Een groot Engels bedrijf wat o.a. een gespecialiseerde cacao-handelsafdeling had. Iets wat later de fabriek in Wormer ten goede zou komen. De cacaoafdeling was echter geen prioriteit meer bij Wessanen en toen het jaar daarop de resultaten tegenvielen werd de overige 49% ook door Berisford overgenomen.

Door de modernisering die Berisford doorvoerde en het voordeel dat de moedermaatschappij een cacaohandelaar was die cacaobonen kon inkopen van goede kwaliteit tegen voordelige prijzen ging het al vlug beter met de fabriek. Maakte Wessanen eind jaren ’70 nog verlies met de cacao dat was begin jaren ’80 al verleden tijd en kon Berisford Cacao Nederland B.V. zwarte i.p.v. rode jaarcijfers laten zien.

Grace Cocoa
In 1987 is er sprake van een samenwerking tussen de moedermaatschappij van Cacao de Zaan (W. R. Grace) en Berisford. Dat wordt op 22 januari 1988 formeel. Drie dagen later worden alle activiteiten voortaan uitgevoerd onder de naam Grace Cocoa.

De cacao-groep van Grace-cocoa heeft nu naast de fabriek in Wormer ook een aantal andere cacaofabrieken in de wereld , te weten: De Zaan in Koog aan de Zaan, De Zaan Far East in Singapore en Ambrosia Chocolate company in Wisconsin en New Jersey. Ook de Berisford-fabriek Kakao und Schokoladewerke ‘Kascho’ in Berlijn maakt deel uit van de groep.

In 1989 wordt de commercie van Berisford en Cacao de Zaan samengevoegd en gevestigd op de Koog. In 1990 is de integratie van beide bedrijven voltooid en wordt er gesproken van Cacao de Zaan locatie Wormer en locatie Koog. In november van datzelfde jaar vindt er een groot samengaan-feest plaats voor alle werknemers van beide locaties in Motel Akersloot.

De samenvoeging tussen de beide locaties riepen vooral in Wormer gemengde gevoelens op. Cacao de Zaan in Koog wordt gezien als het grote internationale bedrijf terwijl in Wormer nog een cultuur heerst van persoonlijke omgang en gemoedelijkheid. De goede rol die directeur J. v.d. Walle in Wormer die dagen naar zich toe trok moet zeker genoemd worden. In Wormer heerst er ook een gevoel van ‘trots‘ te zijn op hun fabriek. Iets wat overigens ook in Koog merkbaar was.

Bruinessen
De eerste gezamenlijke investeringsaanvraag bedraagt 7 miljoen. Dat geld is voor een splinternieuwe pers in Wormer en een in Koog.

In dat jaar werd het sleepvaartbedrijf J.G. van Bruinessen overgenomen door Cacao de Zaan, een van zijn grootste klanten. Er werkten toen 24 mensen en de 130 dekschuiten werden getrokken door 6 sleepboten.

De cacaomarkt is er een van bergen en dalen en door de jaren heen waren er vage geruchten dat het voortbestaan van de locatie Wormer in gevaar was. Dit waren gelukkig allemaal inderdaad geruchten en eind van de jaren ’90 worden er in de locatie Wormer grote investeringen gedaan. Hierdoor worden o.m. 5 kleinere lijnen omgebouwd tot 2 grote wat een succes bleek te zijn. Ook worden er in Wormer en Koog hoge schoorstenen geplaatst die geuroverlast moeten beperken. Die hoogte van de schoorstenen zou in 1999 door de wet worden voorgeschreven.

In die jaren wordt ook de openbare weg afgesloten tussen de gebouwen in Wormer. Iets wat vele Zaankanters betreurden omdat je al fietsend over de Veerdijk een inkijkje had in de fabrieken, je de bruin bestoven mannen zien werken en kon je iets verderop zo heerlijk rustig een hengeltje uitgooien. Het was echter strikt noodzakelijk omdat er nu aan de ARBO-wet kon worden voldaan om een bezoekersregistratiesysteem in te voeren. Ook in dat jaar wordt de eerste paal geslagen in Wormer voor het nieuwe distributiecentrum.

In 1996 is er een opnieuw groot feest. De locatie Wormer bestaat 75 jaar en de locatie Koog bestaat 85 jaar. De festiviteiten vonden plaats in Treslong te Hillegom en waren een groot succes. Vele voetjes gingen van de vloer.

In 1996 is het voor iedereen wel duidelijk dat W.R.Grace & Co de cacao niet meer ziet als prioriteit. De gehele cacaogroep staat ‘te koop’ zoals dat heet, of  ‘in de etalage‘. Lange tijd wordt Cargill genoemd als koopgrage moeder en niet iedereen is daar gerust op. Cargill is ook de moeder van Gerkens Cacao en zoveel cacaobedrijven onder een moeder langs het Zaantje kon wel eens problemen gaan opleveren. Men vreesde concentratie van produktie, iets wat leefde onder het personeel van Wormer en Koog maar ook bij de werknemers van Gerkens.

ADM
Het is voor velen dan ook een enorme opluchting als net voor het invallen van de Kerst plots bekend wordt gemaakt dat de fa. ADM (Archer Daniels Midland Company) Grace heeft overgenomen. Er wordt door menigeen een extra pintje of wijntje met de Kerst op gedronken.

Een half jaar daarna neemt ADM ook de cacaoverwerking van ED&F MAN over. Dat zijn bedrijven gevestigd in Engeland, Polen, Brazilië, Amerika en Canada. Door het bezit van Wormer en Koog en de latere overname van ED&F MAN wordt ADM in een klap de grootste cacaoverwerker ter wereld met een capaciteit van bijna een half miljoen ton bonen per jaar.

In 2001 worden er in Wormer belangrijke projecten opgestart. De brekerij en voorreiniging van de cacaobonen zal worden gemoderniseerd en als de PAF ook is omgebouwd zal Wormer tot een van de modernste cacaofabrieken ter wereld behoren die aan alle eisen voldoet op het gebied van kwaliteit en voedselveiligheid.

Record omzet
In dat jaar wordt ook een akkoord bereikt met de vakorganisaties in diverse landen dat kinderarbeid en gedwongen arbeid in de cacao in bepaalde delen van Afrika tot het verleden gaat behoren. Ook wordt de tussenhandel grotendeels uitgeschakeld waardoor de boeren een betere prijs voor hun cacao kunnen bedingen.

In 2002 wordt er in Wormer een record-omzet gedraaid. De vraag naar cacao was groot en neemt elk jaar toe.

In 2003 vallen er stellingen vol met cacao om in het distributiecentrum van Furness Logistics te Zaandam. Doordat er heftrucks onder de cacao lagen en deze warmte afgaven ontstond er brand. Deze brand werd een inferno en ruim 16.000 ton cacao gaat in vlammen op. Alles ging daar verloren ondanks de inzet van de blushelicopters.

Brand in Wormer
Op 18 december van datzelfde jaar gebeurde dat als bij wonderlijk toeval ook in Wormer. De altijd ijverige heftruckchauffeur P. Kok raakt bekneld onder stapels cacaobalen maar wordt door een stel dappere brandweerlieden juist op tijd gered. De brand is zeer moeilijk te blussen en neemt grote omvang aan. Het wordt zelfs zo erg dat de woonwijk om de fabriek moet worden ontruimd vanwege schadelijke gassen en de productie van de fabriek valt stil. Ruim 35 korpsen uit de omgeving aangevuld met de bedrijfsbrandweer nemen aan de blussing deel. Zelfs grote bluswagens van Schiphol waren aanwezig en gezamenlijk pompte men miljoenen en miljoenen liters water in de brand.

Uiteindelijk was het uit en de fabriek bleef gespaard. Het distributiecentrum met inhoud was echter totaal verloren. Iedereen die zijn huis uit moest kreeg een kerstpakket van ADM thuisbezorgd. Ook de kinderen van een naastgelegen basisschool kregen een cadeau omdat ze hun kerstviering moesten missen. Dagenlang hing er echter een benauwde geur in dat gedeelte van Wormer wat men zich nog lang kon heugen.

Het gereed zijnde product van Wormer en Koog wordt hierna op diverse locaties in Noord-Holland opgeslagen. O.a. in een groot magazijn in het westelijk gelegen havengebied van Amsterdam. In 2005 wordt er een aanvrage tot bouw ingediend voor een nieuw distributiecentrum in Wormer. Dit nieuwe distributiecentrum behoort tot de modernste in zijn soort.

In 2009 wordt de Duitse chocoladefabrikant Schokinagg met vestigingen in Mannheim en Manage (Belgie) aan de organisatie toegevoegd. Wormer en Koog gaan nauw samenwerken o.a. op het gebied van bonenaankoop en opslag.

In 2011 is er een knal te horen in de fabriek in Wormer. Er breekt brand uit en de productie moet worden stilgelegd. Toeschouwers zien korte tijd een prachtig vlammenspel in en rond de schoorsteen. Door snel en vakkundig ingrijpen kon de brand in toom worden gehouden en ook bij de explosie zijn er gelukkig geen persoonlijke ongelukken gebeurd. De schoorsteen bleef ook staan al dreigde hij even om te vallen. Om toch te kunnen produceren werd hij op last van veiligheidsinstanties 15 meter ingekort. Daardoor kon de fabriek weer draaien al was het met geknepen capaciteit.

In die periode werd ook een nieuwe boterverlading in gebruik genomen die aan steeds strenger wordende (Voedsel) veiligheid – en kwaliteitseisen voldeed.

Olam
In 2011 hebben op 18 juni 450 werknemers van de locaties Koog en Wormer het 100-jarig bestaan gevierd van Cacaco de Zaan in de Taets Art Gallery te Zaandam. Hierbij kreeg het voltallige personeel uit handen van General – Manager Chris Beetge het boek ‘Cacao langs de Zaan’ van schrijver Th. de Gooijer aangeboden waarin de vele cacaobedrijven en cacaomolens in de Zaanstreek van heden en verleden een plaatsje hebben gekregen.

Tegenwoordig maken de cacao-locaties Wormer en Koog deel uit van het wereldwijde concern Olam uit Singapore. Zij produceren cacao-halfproducten in het allerhoogste segment op het gebied van kwaliteit, voedselveiligheid en duurzaamheid.

Waar ooit grote en wereldberoemde Zaanse cacaobedrijven als Grootes, Pette, de Jong en Boon uiteindelijk door allerlei oorzaken de deuren moesten sluiten hebben enkele fabrieken weten te overleven. Zij doen de naam van de Zaanstreek alle eer aan en als er ergens ter wereld aan handelaren wordt gevraagd ‘Wat is de beste cacao?’, dan zal het antwoord 9 van de 10 keer zijn ‘De Hollandse‘!! De gezamenlijke fabrieken van Olam in Wormer en Koog, Cargill met diverse locaties en wat kleinere bedrijven in de regio houden die naam hoog en zorgen er voor dat van de wereldoogst aan cacaobonen er bijna een derde naar de haven van Amsterdam gaat.