We beginnen allereerst met een stukje postgeschiedenis van de dorpen Koog en Zaandijk. De post werd aan- en afgevoerd m.b.v. postkoetsen en te voet verspreid. Bewoners konden hun post kwijt in een brievenbus die aan de gevel hing van de brievengaarder. Als de postkoets er aan kwam blies de koetsier op zijn posthoorn.
Jacob van der Meer (1773-1832) woonde te Zaandijk en fungeerde als brievengaarder voor Koog, Zaandijk en Wormerveer. Na zijn overlijden in 1832 werd de postale samenwerking tussen de drie dorpen beëindigd.
Brievengaarder voor Koog- en Zaandijk aangesteld
Na de ontbinding van de postale samenwerking tussen de drie dorpen was men op Zaandijk en Koog niet helemaal gelukkig met de gang van zaken omtrent de post. Men was bang voor vertraging in de bezorging en de doorzending van de brievenzakken met de postrit naar Zaandam en het aansluitende vertrek van de stoomboot Mercurius naar Amsterdam.
In 1832 werd zodoende Koger Gerrit Huisman (1806-1858) benoemd tot brievengaarder voor de beide dorpen. Gerrit was op dat moment al 20 jaar actief als voetbode in Zaandijk. Hij ontving voor zijn werkzaamheden fl. 200,- per jaar. Vanaf 1850 werd hij gestationeerd op het toentertijd geopende hulppostkantoor op de Lagedijk, ter hoogte van het Guispad, te Zaandijk.
Het Zaandijkse hulppostkantoor was tevens de wisselplaats van de diligence en de postkoets die via de Zaanlandsche Communicatieweg (die liep van Beverwijk naar Assendelft, Westzaan en Zaandijk) uit Beverwijk kwamen. Zij wisselden bij het hulppostkantoor hun postpakketten met de postrit naar Tolhuis-Krommenie, die over de Lagedijk reed.
Brievengaarder G. Huisman hield zich, op verzoek van de directeur van het postkantoor te Zaandam, ook bezig met aangetekende brieven en geldzaken. Huisman werd helaas ziek en overleed, in het zelfde jaar van zijn overplaatsing naar het hulppostkantoor in het gemeentehuis van Zaandijk, in 1858 op 53-jarige leeftijd.
Verplaatsing van het hulppostkantoor Zaandijk naar Raadhuis Zaandijk
Op 01-08-1858 werd het hulpkantoor van de Lagedijk verplaatst naar het Zaandijkse Raadhuis.
Voor de somma van fl. 425,- nam gemeentesecretaris Andries Smit Gzn. de functie over van de overleden Huisman. Lang hield hij deze taak niet vol: na 4 maanden nam hij zelf ontslag.
In 1859 werd de 18-jarige Klaas Dekker aangesteld als brievengaarder echter alleen voor het dorp Zaandijk. Derhalve ontving hij slechts fl. 275, – Klaas woonde op de Lagedijk 129K maar kreeg wel de opdracht om in de nabijheid van de Zaanlandsche Communicatieweg te gaan wonen. Dit i.v.m. de postkoets die hem dan direct zou kunnen benaderen. Klaas Dekker is bijna 20 jaar actief geweest en verhuisde toen naar Amsterdam.
Cornelis Honig (Koog, 1848 – Zaandijk, 1925), zijn opvolger vanaf 1878, verkocht ook de nodige papier- en schrijfwaren. Bij het huwelijk van één van zijn kinderen in 1900 staat hij te boek als winkelier, bij een ander huwelijk in 1906 als Gemeenteontvanger.
De Koger brievengaarders
In 1858 werd Cornelis Kopper (1822-1878) als brievengaarder voor de Koog aangesteld. Cornelis was, behalve brievengaarder, ook schilder, klokkenist en koster van der Hervormde kerk.
Hij was op het moment van zijn aanstelling in 1858 al 20 jaar actief als brievengaarder.
Na zijn overlijden werd hij opgevolgd door zijn zoon Jan Kopper (1850-1897). Deze assisteerde zijn vader al op jonge leeftijd.
Jan Kopper betrok een pand in gemeentelijk eigendam: Dubbele Buurt nr. 16, vroeger in gebruik zijnde als het kantoor van de Rijksontvanger Kluijver. Zijn eigen woning (op het Sluispad in 1879) was niet ruim genoeg om als hulppostkantoor te kunnen fungeren. Jan huurde een gedeelte van het huis voor fl. 20, – per jaar, de kosten van inrichting van het kantoor kwamen geheel voor zijn rekening.
Grote stroom poststukken
Door de groei van de handelsactiviteiten in de beide gemeenten, veroorzaakt door de komst van stoommachines in de stijfselfabrieken, olieslagerijen en houtzagerijen, werden er steeds meer brieven, drukwerken, pakketten en telegrammen verzonden. Men had behoefte aan meer ruimte in de hulppostkantoren.
De plek van het nieuwe Postkantoor
De noordelijke bebouwing van het Vrieschepad werd in 1870 gesloopt t.b.v. de aanleg van de Spoorstraat, later Stationsstraat genoemd. De zuidelijk kant van het Vrieschepad is de huidige zuidelijke kant van de Stationsstraat. Perceel nr. 49 was hier nog niet opgesplitst (tek. GAZ).
Rechts: de opmeettekening van de afsplitsing van nr. 1423, dit wordt in 1881 de linkerhelft van het perceel t.b.v. het nieuw te bouwen Postkantoor (tek. GAZ).
1881: bouw van het nieuwe ‘Post- en Telegraafkantoor Koog-Zaandijk’
Na veel overleg bereikten de gemeentebesturen van Koog en Zaandijk overeenstemming over de bouw van een nieuw, gezamenlijk postkantoor, op de Stationsstraat te Koog aan de Zaan.
Rijksbouwmeester C.H. Peters trad op als architect. Hij was eveneens de ontwerper van het raadhuis van Koog aan de Zaan. Aannemer werd J. Otter te Koog voor de somma van fl. 11.260, -.
De bouw startte in 1881, de opening vond plaats op 01-08-1882.
De naam ‘Koog-Zaandijk’ werd bepaald door de minister van Financiën. Op grond van deze beschikking werd er met deze kantoornaam bijna 100 jaar postaal gestempeld met de plaatsnaam van een niet bestaande gemeente.
De bouw werd betaald door de gemeente Koog. Directeur van het nieuwe postkantoor werd de heer C. van Wijngaarden. Het rijk huurde het van de gemeente voor fl. 600, – per jaar.
Het torentje op het postkantoor had een klok met 3 wijzers: 2 grote en één kleine. De rood gekleurde wijzer gaf de Greenwich tijd aan. De dienstregeling van de Hollandsche IJzeren Spoorwegmaatschappij werkte op Greenwichtijd en daar moest men daar rekening mee houden: het tijdsverschil bedroeg 20 minuten….
Sluiting hulppostkantoor
Vanwege het nieuw gebouwde postkantoor Koog-Zaandijk werden in 1881 de hulpkantoren van Koog en Zaandijk overbodig. O.a. de Koger Jan Kopper werd aangesteld als brievenbesteller in het nieuwe post- en telegraafkantoor. Hij overleed in 1897, slechts 46 jaar oud.
Uitbreiding
Het gebouw werd in 1882 al uitgebreid met een brandstoffenberging. De firma J. Huisman was de laagste uitbrenger van de offerte en krijgt de opdracht voor fl. 490, – .
Postale diensten
Behalve voor de post kon men ook voor andere zaken terecht op het postkantoor.
Zoals geld inleggen of opnemen bij de Rijkspostspaarbank, maar ook bijv. om gevonden voorwerpen te laten retourneren.
In 1899 werd het kantoor uitgebreid en in 1913 verder uitgebreid en verbouwd.
Plannen voor de stichting van een nieuw Post- en Telegraafkantoor in 1937
Na zo’n 55 jaar van veelvuldig gebruik was het Postkantoor toch echt te klein geworden en het verkeerde in een slechte staat van onderhoud. Zodoende werd er een nieuwbouwterrein gekocht aan het Westeinde van de Stationsstraat, gelegen vlakbij het station.
Dat er veel gebruik werd gemaakt van het postverkeer mag blijken uit het feit dat soms door één firma wel 50 (!) of meer postzakken tegelijk ter verzending werden aangeboden.
Opening nieuw Post- en Telegraafkantoor in 1940
Na het aanbrengen van een aantal wijzigingen werd er met de bouw begonnen en op 09-03-1940 werd het nieuwe kantoor voor het publiek geopend. Dit was het einde van het 1e als zodanig gebouwde postkantoor van Koog-Zaandijk.
In 2002 werd ook dit kantoor gesloten en was men aangewezen op de kantoren in Wormerveer en Zaandam tot ook zij in 2010 hun deuren sloten.
Na de verhuizing van het Postkantoor
Het oude pand was in eigendom van de gemeente Koog aan de Zaan en werd na het vertrek van het Postkantoor in maart 1940 o.a. gebruikt voor het uitdelen van bonkaarten in de 2e Wereldoorlog. Dit ging door tot in 1949 voor voedsel, brandstof kleding en schoeisel, etc.
Door de oorlog waren vele artikelen zeer schaars en zodoende nog lang uitsluitend op de bon verkrijgbaar. De Distributiedienst ontruimde het kantoor uiteindelijk in 1949.
In de 2e wereldoorlog was er ook een registratiebureau gevestigd die de paardenregistratie bijhield.
Het verzet vond dat deze administratie maar het beste kon verdwijnen voordat de paarden gevorderd zouden worden. Piet Prins en zijn mannen stonden met een bakfiets rond 21.00 uur in de buurt van het postkantoor te wachten op het verschijnen van Jan van der Maden en Jaap Boot. Zij waren verkleed als politieagenten en hadden, na bedreiging met een pistool, de sleutel gekregen van de op de Lindenlaan wonende directeur. De administratie werd afgevoerd en vernietigd, de mannen zijn veilig thuis gekomen.
Eerder al was op de 1e verdieping in een bedrijfswoning het Technisch Bureau Industrie gehuisvest.
Dit bureau kon door de ontruiming in 1949 naar beneden verhuizen en daardoor kwam de woning op de 1e verdieping weer beschikbaar voor verhuur. De fam. J. Burgers woonde al in de andere bovenwoning. De woningnood was na de 2e Wereldoorlog groot, elke beschikbare woning moest worden gebruikt.
Verkoop van het Postkantoor: de eigenaren
In 1960 verkocht de gemeente het pand aan de boekbinder Lambertus Schoonman, geboren in 1900 in Zutphen, zoon van een boekhandelaar.
Hij was al in 1951 actief met boekbinden op de Breestraat nr. 22, gezien een verlopen Hinderwetvergunning op dat adres. In 1955 zat hij daar nog, hij vroeg een bouwvergunning aan t.b.v. een uitbreiding van de boekbinderij. Blijkbaar liepen de zaken zo goed dat hij in 1960 het pand in de Stationsstraat betrok.
Schoonman verkocht in 1969 het pand door aan een vakgenoot: Petrus Adrianus Vlaar. Deze liet o.a. door de Koger firma Keuter versterkingen aanbrengen in het pand t.b.v. de plaatsing van een grote vergaarmachine.
(afb.: www.binderijvlaar.com)
Folder vouwen, brocheren, vergaren en nieten waren de werkzaamheden op de Stationsstraat. In Zaandam had het bedrijf van Vlaar nog andere bedrijfspanden voor o.a. het vervaardigen van enveloppen. Na de verkoop van het pand aan de Stationsstraat in 1980 verhuisde Vlaar naar de Achtersluis polder en vandaag de dag zijn zij te vinden op de Ronde Tocht te Zaandam.
Dirk Antonie Fick, horeca-exploitant en eigenaar van ’Dirk Patat’ op de Westzijde 216 te Zaandam, werd in 1980 de nieuwe eigenaar. Hij gebruikte het pand voor cateringwerkzaamheden en woonde er met zijn gezin van 1980 t/m 1982.
In 1982 werd J.H. Alta & Co. even eigenaar om het snel door te verkopen aan Makelaar de Jong. Deze nam zelf de benedenverdieping in gebruik voor zijn makelaarskantoor, hij was de compagnon van Makelaar Bakker.
Zij richtten in 1983 een ‘vereniging van eigenaren’ op waarna het pand op de 1e en 2e verdieping werd verbouwd en opgesplitst in 7 appartementen. Aan de achterzijde was er een erf aan de Jan de Wittestraat opgekocht om parkeerruimte te creëren voor de nieuwe bewoners.
De huurders van de woningen
Eén van de twee bovenwoningen zal vanaf 1881 gereserveerd geweest zijn voor de directeuren van het postkantoor. In het adresboek van 1885 staat C. van Wijngaarden, postdirecteur op het adres ingeschreven. In 1897 staat hij niet meer geregistreerd.
In de adresgids van 1937 staat J. Maars, Directeur bij de PTT ingeschreven.
Bewoner J. Burgers staat in de adresgids van 1946 als Provinciale Voedselcommissaris op nr. 3 a ingeschreven en vanaf 1951 als kantoorbediende, daarna staat hij niet meer op het adres geregistreerd.
Huurder A. Kamberg woonde met zijn gezin op nr. 3a vanaf 1955.
Zijn zoon Jan, op dat moment schipper, staat op het adres ingeschreven vanaf 1959 t/m 1968?. Vanaf 1962 staat hij als bouwvakarbeider in de gids.
Lammert Phillipo, chocoladebewerker, woonde vanaf 1961 t/m 1968? op nr. 3.
De gedigitaliseerde adresgidsen stoppen bij 1968.
Huurders van de begane grond
Het Technisch Bureau Industrie (TBI) was eerst op de 1e verdieping gehuisvest, na 1949 waren zij beneden te vinden.
Het Tandtechnisch bureau Keramisch Dental Laboratorium Zwankhuizen zat in de aanbouw aan de achterzijde rond 1985.
Tandartsengroepspraktijk 1881 ( van? tot 2015 ) werd overgenomen door: Tandartsengroepspraktijk Dental Clinics (de huidige huurder).
Bronnen: 80 Zaanse Stukken, driehonderd jaar post in de Zaanstreek, John Dehé en Jan Kluft, Gemeentelijk Archief Zaanstad, diverse kranten en met dank aan buurtbewoner Loek Keuter voor zijn mondelinge informatie.