In de discussie over het ontstaan van een van de grootste cacaofabrieken ter wereld te weten “Cacao de Zaan te Koog aan de Zaan” is vaak wat ruis op de lijn te horen….

Was het Jan Huijsman Wz. of waren het anderen? Wel, voor degene die wil weten hoe de vork nu precies in de steel zit het volgende.

In Februari 1902 kwamen een stel ondernemende en dappere middenstanders uit Zaandijk bij elkaar. Dit waren vogels van allerlei pluimage, te weten Dirk Oly -Timmerman, Aart Smit – Koffiehuishouder, Gerrit Schipper -Tuinman, Cor Brandt- winkelier, Jos Gobielje – bakker, Lodewijk Krijt – landman, Dirk IJff – boer, Anton Bergman – boekhouder en Andries Goedhart visverkoper. Zij waren de eerste mannen die bij elkaar kwamen om de coöperatieve handelsvereniging “De Onderneming” op te richten. Er wordt door de mannen een rekening geopend bij de Postbank, inleg 5 gulden per deelnemer.

In Juli 1902 verschijnt het bestuur voor de notaris Mr. J.Walig om de akten te tekenen. Er zijn inmiddels nog 3 leden bijgekomen. te weten Arie Bergman – timmerman, Cornelis Musch – timmerman en Klaas Bolding – bakker.
Het doel van deze handelsvereniging is het behalen van winsten uit allerlei activiteiten zoals: beleggingen, handel, exploitatie van onroerende goederen enz.
De winsten , als die er zijn, worden onder de leden verdeeld. Voorwaarde om lid te worden is dat men in Zaandijk woont.

In 1910 staat er een advertentie in de krant waarin iemand die zich een degelijk en bekwaam vakman noemt een geldschieter zoekt om een cacaofabriek op te richten. De steller van deze advertentie is de Hr. J. Zwart die op dat moment werkzaam is bij de cacaofabriek van Pette te Wormerveer. De mannen van “De Onderneming” knippen de advertentie uit en beleggen een vergadering waar ook de Hr. Zwart aanwezig is. Men besluit na een emotioneel samenzijn tot het bouwen van een cacaofabriek, eventueel ook chocolade. Het besluit was echter een dubbeltje op zijn kant want enkele leden hebben zich tot het uiterste verzet. Bijna had de fabriek nooit het licht gezien. Enfin…

Er wordt een perceel grond aangekocht aan de Wilhelminastraat te Zaandijk van 1384 vierkante meter voor het bedrag van fl. 2625,- . Een stoommachine moet fl. 3800,- kosten. De aanbesteding van de bouw van de fabriek is in 1911. Begroot is een bedrag van fl. 13.890,- . De hoogste inschrijver is T. Tromp voor fl. 16.259,- en de laagste inschrijver is H. Schenk voor fl. 12.599 en deze inschrijver gaar dan ook met de opdracht aan de haal. Op 3 April 1911 wordt weer ten overstaan van notaris Mr. J. Walig opgericht de naamloze vennootschap “Chocoladefabriek de Zaan”.

De oprichters zijn: H. Zwart (van de advertentie en als lid toegetreden) J.Zwart, G.Schipper en A.Smit die ook allen lid zijn van “De Onderneming”. De Hr. H.Zwart wordt tevens benoemd tot directeur van het bedrijf en verdient 25 gulden per week. Tot commissarissen worden benoemd: A.Smit, J.Zwart, C.Oosterhuis, Jan Huijsman Wz. en K.de Boer (secretaris).

Op de foto is te zien de Paardestal. Het pand dateert uit 1916. Jan Huijsman had een hobby, in een open rijtuig met zijn vrouw Kaatje Krijt een toer maken door zijn geliefde Zaanstreek. Op de foto zien we het oudste pand wat heden ten dage nog steeds gedeeltelijk aanwezig is op het terrein van de fabriek. De paarden zijn al ingespannen en de koetsier zit op de bok. De koetsier heette Romein en woonde boven de Paardestal.

Hierna gaat het balletje verder rollen en komt de zoon van een eenvoudige olieslagersknecht Jan Huijsman in beeld die 1 van de 60 aandelen in bezit krijgt…..Jan was in 1882 getrouwd met Kaatje Krijt. Ze krijgen 3 kinderen…Agathe, Cornelia en Willem…Jan wordt zoals eerder vermeld commissaris van de fabriek, Hij was olieboer en bezat een heuse oliefabriek in Zaandam naast de Mallegatssluis genaamd “Wilhelmina” maar heeft met zijn vier molens op de Hemmes geld gemaakt met het produceren van schillenboter. (Cacaoboter geperst uit het afval van de cacaofabrieken).

De chocoladefabriek “De Zaan “draait in de eerste jaren slecht en de resultaten drukken zwaar op de begroting van “De onderneming” waar de leden steeds minder vertrouwen hebben in een goede afloop van hun investeringen in de fabriek. Jan Huijsman houdt het vertrouwen echter wel en in 1916 neemt hij alle aandelen over van de overige deelnemers tegen de aanschafprijs.

Dan volgt het tijdperk van de Huijsmannen. De Directeur de Hr. Zwart verlaat de fabriek in datzelfde jaar en Jan wordt nu directeur en benoemt zijn zoon en twee schoonzoons tot commissarissen. Hij schaft modernere machines aan voor de verwerking van cacaobonen waaruit hij cacaopoeder en cacaoboter produceert. Het bedrijf kent toppen en dalen maar bloeit en groeit nu. In 1920 treedt hij om gezondheidsredenen af en benoemt zijn zoon Willem Huijsman Jzn. tot directeur. Willem treedt in de voetsporen van zijn vader en bouwt het bedrijf verder uit. In 1964 neemt het Amerikaanse concern W.R.Grace alle aandelen over en neemt Willem afscheid van het bedrijf dat hij 44 jaren zo voortreffelijk heeft gerund. Later zou ADM uit Amerika de eigenaar worden van “De Zaan” en heden ten dage is de fabriek eigendom van het concern “Olam cocoa” te Singapore waar ook o.a. de cacaofabriek “De Mooriaan” aan de Veerdijk in Wormer toe behoort.

De cacaofabrieken met het zaanscheepje als logo in Koog en Wormer behoren tot de absolute top op het gebied van kwaliteit en voldoen aan de strengste eisen die worden gesteld aan het produceren van levensmiddelen. Dat hadden de eerste oprichters van het bedrijf niet gedacht na die moeilijke jaren. Echter…het lukte Jan Huijsman wel en de positie van het bedrijf is wel zodanig dat met vertrouwen naar de toekomst mag worden gekeken.