Wie van welke kant ook maar naar het silhouet van Zaandijk kijkt, ziet de Zaandijkerkerk hoog boven de historische bebouwing van deze parel aan de Zaan uittorent.Of het nou vanaf de Kalverringdijk is, of vanuit het westen langs het Guisveld, Zaandijk kun je niet missen. De kerk wijst op Zaandijk’s ligging aan de Zaan.

Die kerk, 350 jaar het sociaal en cultureel middelpunt van Zaandijk, staat nu te verkommeren en dreigt misschien gesloopt te worden. Zaandijkers, loopt te hoop, zoals eerder door uw actie Oudheidkamer en Zaandijkersluis werden gered!

Historie
Na de reformatie gingen de Zaandijkers, (Nederlands Hervormd) toen gereformeerd geheten en was de officiele kerkgemeenschap), naar Westzaan ter kerke, wat geen sinecure was. Men moest via het Guispad en zompige dreven langs de randen van weiden soppen door het veenweidelandschap, dat net zo nat en ontoegankelijk was als nu. Over dwarsgelegde schuiten, sloten met natte voeten in de koude kerk.

Het spreekt vanzelf dat er aandrang uit de bevolking kwam om ter plaatse een eigen kerk te bouwen. Een centraal gelegen plaats leek een plek in de Domineestuin, waar een boerderij werd omgebouwd tot kerk met afmetingen van plm. 14,5 m x 11,75 m en plm. 3,25 m hoog. Een derde van dit gebouwtje was ook nog eens bestemd tot woning van de noodzakelijke schoolmeester. In deze ruimte zal het puur benauwd zijn geweest, zodat sommigen er van hun stokje gingen.

De predikant Ds. Jacobus Borstius was een onvermoeide voorvechter van een nieuwe kerk, doch eerst werd op de bouw van een nieuwe predikantswoning aangedrongen (nu Kerkstraat 11-13). Een stuk land voor het kerkgebouw werd aangekocht voor fl. 600,00. De stenen voor de kerk waren al in 1640 gekocht.

Het werk begon: met heyen werd voortgegaen. Waertoe meest allen de buren van lle gesindten seer willigh en eendrachtigh sijn geweest.  Ook enige liefhebbers der religie op het Kalf en die op de Coogh hebben elck een dag of twee geheydt, alles uyt liefde. De eerste steen heeft met eygener handen geleydt Dirck Willemsz Prins in 1641.

Het geld voor de bouw was echter nog niet compleet. Ds. Borstius heeft zich het vuur uit de sloffen gelopen om de benodigde pegulanten bij elkaar te krijgen hetgeen hem zeer veel moeite kostte. Terecht is dan ook een Zaandijkse straat naar hem vernoemd. Uit het nu 750-jarige Alcmaer kwam veel geld.

Op dinsdag 1 april (!) 1642 heeft Ds. Borstius de eerste preek gehouden in de nieuwe kerk. Toen de nieuwe stenen kerk was gebouwd, heeft men het houten predikhuis verkocht en vervoerd naar Koog aan de Zaan en daar tot woonhuis verbouwd. Bij de bouw van de kerk was inbegrepen de ontsluiting naar de Lagedijk. Een brug over de wegsloot van de Kerkstraat naar de Lagedijk werd gebouwd, zodat de sociale verbinding met heel Zaandijk was gelegd.

In totaal was er een investering van fl. 10.536,00 mee gemoeid. Het gaat te ver om alle kosten van stenen, kalk, zand etc. te bespreken. Opvallend is dat naast leveren van kruiwagens, schop en zonnewijzer, ook de aankoop van (avondmaals- ?)wijn wordt genoemd en levering van bier.

Ruim 40 jaar later in 1686 wordt de kerk voorzien van een houten toren met klok, die in 1827 werd vervangen door een stenen. In 1707 werd besloten de kerk te vergroten en naar het Noorden uit te breiden, waarmee tevens ruimte werd geschapen voor het aanleggen van 15 extra graven. Door verzakkingen moest voortdurend worden overgegaan tot ophoging van de vloer en de graven (die er nog steeds liggen) in de gehele kerk.

Oranjegevoel verdampt snel
Als op 16 januari 1795 Daendels met zijn Bataafse leger Utrecht heeft bereikt, vlucht drie dagen later Prins Willem V per vissersboot naar Engeland. Daags daarna staat op 20 januari 1795 in de Kerkstraat voor de kerk een mooie vrijheidsboom, teken van de Franse revolutie: De prins (van Oranje) was nog in 1788 in Zaandam met gejuich ontvangen.

Het volk was altijd oranje gezind in tegenstelling tot de machthebbers, de regenten. Op 1 september 1788 werden de Zaandijkse kooplieden onder vreselijke bedreigingen in de Gerrit Jan Honig Sluis, in de volksmond Zaandijker sluis, opgehouden, bespuwd en bevuild en moesten zij drie maal Oranje boven roepen. Dit oranjegevoel was in 1795 echter helemaal verdwenen!

Brand
Op 19 mei 1878 heeft een hevige brand de kerk voor een groot deel verwoest. Delen van de muren bleven echter staan. De school met onderwijzerswoning aan de Kerkstraat werd gered door 17 spuiten, waaronder de beroemde stoomspuit Jan van der Heyden uit Amsterdam.

Met gezwinde spoed werd met herstel en herbouw van de verbrande kerk begonnen. Op 25 januari 1880 vond inwijding van de kerk, die op de fundamenten van de oude kerk was herbouwd, plaats.

Een deel van de oude muur is nog te zien bij de consistoriekamer, het rechthoekige gebouw dat aan de kerk grenst. De graven in de kerk met grafstenen zijn nog onder de huidige houten vloer aanwezig.

Toen, na het samengaan van de gemeente met die van Koog aan de Zaan, het kerkgebouw kwam leeg te staan, werd er spontaan een actie tot behoud van dit bouwwerk, dat voor een zeer groot deel het gezicht van Zaandijk bepaalt, gerealiseerd. In 1978 werd het cultureel centrum van de Zaanstreek. Het heeft nog steeds een sociaal culturele bestemming.

Slot
Een kerkgebouw, dat met zoveel eendracht (van alle gezindten), gebouwd, herbouwd en in stand gehouden (1978) is, moet toch ook nu met aller inspanning behouden kunnen blijven!

Stichting Zaan en Dijk
Frans Wytema

Veel van de hierboven vermelde gegevens zijn ontleend aan de boeken van Oosterbaan: De kerk in het midden 1981 (pag. 32-41) en Tussen leven en dood, 1979 (pag. 92).