Lodewijk van Duuren uit Zoetermeer schreef voor onze vereniging een artikel over de opkomst en ondergang van de Grafische Kunstinrichting Bakker aan de Provincialeweg in Koog aan de Zaan.

S. Bakker Jz. staat voor Simon Bakker Janszoon geboren op 17 december 1872 in Zaandijk en overleden 19 mei 1930 in Amsterdam. Hij is de oprichter van de uitgever en drukkerij S. Bakker Jz. in Koog aan de Zaan op de grens met Zaandijk.

Oprichting, uitbreiding en liquidatie
In 1897 komt er een aanvraag binnen van Simon Bakker Jz. om aan de Spoorstraat een blokje van drie woningen te bouwen en daarboven een atelier (In de bronnen zijn verschillende locaties genoemd: A115 in Koog aan de Zaan, Spoorstraat, Stationsstraat 19 Zaandijk, Provincialeweg 19. Het betreft allemaal dezelfde locatie in de buurt van station Koog-Zaandijk en op de grens van Koog aan de Zaan en Zaandijk).

In 1898 wordt de eerste paal geslagen en niet lang daarna zal de productie gestart zijn, want er zijn kaarten bekend die gedrukt zijn in 1899 (afb. 1). Het bedrijfspand met kantoor en drukkerij is uitgegroeid tot een behoorlijke omvang, zoals blijkt uit de foto op de reclamefolder van de firma (afb. 2). In oktober 1973 wordt het gedeelte van het pand aan de Provincialeweg 1) gesloopt. De reclamefolder geeft nog meer informatie over de firma.

Behalve alle drukprocédés is aan het bedrijf ook een clichéfabriek verbonden en een advertentiebureau. Deze laatste is in Amsterdam gevestigd, vandaar dat Amsterdam in de folder is genoemd (Het adres van het advertentiebureau was: N.Z. Voorburgwal 256 in Amsterdam.)

Na het overlijden van de oprichter in 1930 wijzigt de naam in Drukkerij Bakker B.V. Begin jaren ‘80 kwam het bedrijf, mede tengevolge van een aangegane fusie, in financiële moeilijkheden, waarna in 1984 liquidatie volgde. De nog aanwezige gebouwen werden overgenomen door Cacao de Zaan B.V. Bij een andere firma in Koog aan de Zaan, de handelsdrukkerij, boekhandel, uitgever van prentbriefkaarten en groothandel in schoolbehoeften P. Out vond in 1984 eveneens een liquidatie plaats (afb. 17). Dit ondersteunt de veronderstelling dat S. Bakker Jz. een fusie aanging met P. Out.

Toeleverende bedrijven
Voor de hand liggende grondstoffen voor een drukkerij zijn papier en drukinkt. Ook zijn er drukpersen nodig om het papier te bedrukken. Alle drie worden met naam genoemd op een reclamekaart in kleur met een weidemolentje. Deze kaart was het visitekaartjes van S. Bakker op Stand 223 op de Middenstands-tentoonstelling in 1909 in Amsterdam. Op de kaart staan vermeld firma E.T. Gleitsmann uit Dresden voor het leveren van de inkten, de papiergroothandel G.H. Bührmann voor het leveren van het karton en de Victoria-drukpersen. (Waarschijnlijk Victoria-Druckmaschinen van Rockstroh-Werke in Heidenau Duitsland). (afb. 3).

Publiciteit
Op allerlei manieren maakte S. Bakker reclame voor zijn producten om op die manier zijn afzet te vergroten. Advertenties in kranten, tijdschriften en adresboeken, deelname aan tentoonstellingen, reclamekaarten, folders, catalogi, recensies waren de gebruikelijke media in die tijd. Behalve de hierboven genoemde Middenstandstentoonstelling in Amsterdam, nam de firma S. Bakker Jzn. ook deel aan de wereldtentoonstelling in Brussel in 1910 bij het onderdeel “drukkerijen” (afb. 4). Voor zijn inzending ontving hij een Eerediploma, evenals de bekende N.V. Drukkerij Senefelder te Amsterdam. (Wereldtentoonstelling Brussel 1910, Exposition Universelle et Internationale 23 april tot 1 november 1910.)

Waarschijnlijk maakte hij ook gebruik van vertegenwoordigers die potentiële klanten bezochten om zijn drukwerk via de detailhandel te kunnen afzetten.

Op de foto rechts staan 21 kleine foto’s, die gebruikt zijn voor prentbriefkaarten van Bakker. Waarschijnlijk hadden vertegenwoordigers van de firma Bakker dergelijke foto’s op zak als voorbeeld bij bezoek aan klanten. De foto meet 10,8 x 15,9 cm met 7 rijen van drie foto’s. Op de achterzijde staat het stempel: S. BAKKER Jz. Uitgever KOOG-ZAANDIJK.

Naamlooze Vennootschap
Op 22 december 1927 meldt het Algemeen Handelsblad het volgende onder het kopje Naamlooze Vennootschappen: “Grafische Kunstinrichting S. Baker [moet zijn Bakker] Jz., Zaandijk. Opgericht door de heeren E.G. Duijvis Tzn., koopman en fabrikant, Koog aan de Zaan; J.J. Duijvis, zonder beroep, Heemstede; en S. Bakker Janszoon, drukker, Koog aan de Zaan. Kapitaal f 250.000, verdeeld in 250 aandeelen, elk groot f 1000, 90 aandeelen geplaatst en volgestort.

De naam J.J. Duyvis komen we ook tegen in een krantenartikel uit 1940 als President-Commissaris van de N.V. Grafische Kunstinrichting S. Bakker te Koog aan de Zaan en tevens van N.V. Zuivelmij. de Kroon te Zaandijk (opgericht 8 januari 1903). Tussen deze twee bedrijven bestonden connecties, zoals blijkt uit een reclamekaart van de zuivelfabriek De Kroon in de Spaanse taal, waarbij J. Bakker Jz. vermeld staat als “Representante” van de firma De Kroon (afb. 5).

Bakker werkt ook met andere drukkers samen. Het tijdschrift “Bakker’s periodiek: maandschrift voor grafische kunsten en reclame” is door hem uitgegeven, maar gedrukt door N.V. Koninklijke Drukkerij, Binderij en Boekhandel J.C. & W. Altorffer te Middelburg. Deze Middelburgse drukker gaf ook prentbriefkaarten uit (afb. 6).

(Bakker’s periodiek: maandschrift voor grafische kunsten en reclame. uitgegeven door Grafische Kunstinrichting S. Bakker Jz. te Koog-Zaandijk, N.V. Koninklijke Drukkerij, Binderij en Boekhandel J.C. & W. Altorffer te Middelburg, en de N.V. Advertentie Bureau S. Bakker Jz. te Amsterdam. April 1921 No. 1. Het is niet bekend of er nog meer afleveringen zijn verschenen.)

Ook werkte Bakker samen met de Lichtdruckerei Wilhelm Otto in Düsseldorf, maar het is niet bekend waaruit die samenwerking bestond (afb. 7).

Fotografie
Mogelijk was Bakker eerst actief als fotograaf voordat hij als uitgever en drukker aan de slag ging. Er bestaan verscheidene kabinetfoto’s en foto’s op het formaat van visitekaartjes met de naam S. Bakker Jz. Volgens Wachlin (2011) is hij tot 1927 bekend als Nederlandse fotograaf, daarna alleen als drukker. (In Wachlin (2011): Fotograaf in Zaandijk tot 1905, fotograaf in Koog a/d Zaan tot 1910, fotograaf, later drukker in Zaandijk tot 1927, daarna drukker in Koog a/d Zaan.)

Voor het maken van foto’s voor zijn kaarten had hij eigen fotografen in dienst. Voor het verkrijgen van goede foto’s maakte hij ook handig gebruik van amateurfotografen. Hij schreef in 1909 een fotowedstrijd voor het album “Mooi Nederland” van 1910, gepubliceerd in Het Nieuws van den Dag: Voor mijnen Kalender “Mooi Nederland”wensch ik mooie Foto’s te ontvangen van Nederlandsche Landschappen. … Aan deze wedstrijd zijn Honderd Gulden aan prijzen verbonden, n.l. één van f 75,- en één van f 25,- voor de beide best geslaagde Foto’s. (Fotowedstrijd. Het Nieuws van den Dag: Kleine Courant 22-02-1909). Een zelfde recept gebruikte hij voor het boek “Nederland in rijp” van 1908, al gebruikt hij hiervoor ook eigen opnamen (afb. 8).

Staking
“Geen lid van de drukkersbonden” staat prominent op zijn reclamefolder gedrukt. Bakker bedoelt hiermee dat hij geen personeel aanneemt dat is aangesloten bij een vakbond. Op 24 juni 1926 komt het tot een staking van de typografen van zijn bedrijf. (Als de krant niet de exacte datum vermeld, zijn de genoemde data van gebeurtenissen de verschijningsdata van de kranten.)

Een dertigtal werklieden legt het werk neer, omdat een vierploegenstelsel is ingevoerd, terwijl tot dan met een tweeploegenstelsel werd gewerkt. (Een ander krantenbericht meldt dat: “van het personeel der drukkerij, omvattende 30 man, zijn 22 man in staking gegaan”. Algemeen Handelsblad 24-06-1926.)

Latere artikelen noemen als doel van de staking de firma Bakker te dwingen tot patroonsorganisatie in het drukkersbedrijf. Dat is niet gelukt want per 1 november 1926 wordt de typografenstaking opgeheven. De krant meldt: “De heer Bakker blijft ongeorganiseerd”.

Uitgaven
Het lijkt erop dat de drukkerij van Bakker vooral een handelsdrukkerij was waar prentbriefkaarten, kalenders, albums voor plakplaatjes, albums voor kalenderplaatjes, gedenkboeken, (Bijvoorbeeld: Klaas Schenk & Zonen, Koog a.d Zaan, Apeldoorn, 1823-1923. Uitgave ter gelegenheid van het 100-jaar bestaan van de firma Klaas Schenk & Zonen. Klaas Schenk was papierfabrikant in Koog aan de Zaan.) reclamefolders, (Advertentie in Het Centrum 18-09-1912: Drie hoofdkleuren en wat daarmee te bereiken is. Volgens mijn procédé. Duidelijke beschrijving van dit schijnbaar wonderlijke proces met verklarende afbeeldingen en kleurfilters. Op aanvrage gratis en franco. Grafische Kunstinrichting S. Bakker Jz., Koog-Zaandijk.) tijdschriften en dergelijke werden gedrukt.

In de catalogus van de Koninklijke Bibliotheek komt van Bakker Jz. naast plaatjesalbums, reclameboekjes en een gedenkboek alleen een boek over tuinieren voor. (Gedrukt bij de Grafische Kunstinrichting S. Bakker Jz. in Koog-Zaandijk: A.J. van Laren, 1914. Onze tuin, te illustreeren met van Rossem’s plaatjes. J. & A.C. van Rossem “De Posthoorn”, Rotterdam; Koning Bobbelsop van de firma Lever’s Zeepmaatschappij; Ribbetik en Pottepoot van de Spaarbank te Rotterdam, De watersnood van 1916, Ter Wee’s theehandel en Prinses Astra en de toovermiddelen van de Chemische Fabriek Glim.)

Een paar boekjes zijn uitgegeven naar aanleiding van een bepaalde gebeurtenis, zoals over de watersnoodramp in 1916 en over de uitzonderlijke periode in de winter van 1908 met veel rijp. Het boek over de rijp van 18-25 januari is samengesteld uit de foto’s van een groot aantal (amateur)-fotografen die daarmee een prijs van fl. 25,- konden verdienen. Een serie kleuren-reproducties getiteld “Nederlandsche Meesters in het Rijksmuseum te Amsterdam” met een beschrijving van de directeur van het museum W.J. Steenhoff is uitgebracht in 1909 De serie was vrij prijzig, de totale serie van 36 platen kostte f. 36.-. Tot slot drukte Bakker in Koog-Zaandijk ook het bekende tijdschrift “Het Leven” (Geïllustreerd Tijdschrift Het Leven 1906-1941.)

Mooi Nederland
Van 1904 tot en met 1917 heeft Bakker de scheurkalender “Mooi Nederland” uitgebracht en de albums waarin de kalenderblaadjes gestoken konden worden. Elk album bevatte tenminste 365 plaatjes, maar er zijn ook albums met extra enkele grotere platen. De meeste plaatjes zijn zwart-wit afgedrukt, maar de eerste van iedere maand was het plaatje in kleur afgedrukt. In een advertentie noemt Bakker deze “de mooiste salonkalender”. Vergeleken met zijn kaarten is de kwaliteit van de afbeeldingen echter matig.

In januari 1929 verschijnen er een serie advertenties in het Nieuwsblad voor den Boekhandel waarin het volgende valt te lezen: Belangrijk Bericht. “De bekende kalender “Mooi Nederland” zal voor 1930 weer verschijnen. Begin Februari zal de aanbiedingen-circulaire algemeen verzonden worden. Koog-Zaandijk N.V. S. Bakker Jz”. En in juni van dat jaar van dat blad verschijnt er een bericht over een inteekenlijst voor deze kalender. In het archief van Zaanstad bevindt zich een proefschild voor de kalender 1930 met een kaart uit Amsterdam met een gracht en uit Zaandam met molen de Poelsnip. Deze laatste kaart is bekend als reclamekaart van de cacaofabriek Bensdorp uit Amsterdam (afb. 18). Voor zover bekend is deze kalender nooit verschenen.

Prentbriefkaarten
De oudste kaarten hebben het opschrift “Photogravure S. Bakker Jz.”; soms hebben deze kaarten een lichtblauwe adreszijde. Latere kaarten hebben het opschrift Lichtdruk S. Bakker Jz. voor de eenkleurige kaarten (afb. 9) en S. Bakker Jz. Kleuren-lichtdruk voor de gekleurde kaarten (afb. 10) Een belangrijk onderdeel vormden de topografische kaarten (afb. 11). Volgens een advertentie in het Adresboek van Sijthoff, gaf Bakker in 1900 eenkleurige kaarten uit van 82 plaatsten in Nederland en gekleurde kaarten van 24 plaatsen.

Daarnaast drukte hij ook kunstkaarten van wat toen “Moderne meesters”heette (afb. 12). Hij adverteerde ook in Indische kranten voor zijn producten (afb. 13). Er zijn kaarten bekend uitgegeven door het kuuroord Tengger op Java, die gedrukt zijn door S. Bakker Jz. Koog-Zaandijk. Waarschijnlijk moest hij concurreren met drukkers uit het buitenland, waarbij vooral Duitsland een grote rol spelen. In een advertentie geeft hij echter aan dat zijn prijzen kunnen concurreren met het buitenland.

Hij gebruikte zijn foto’s niet alleen voor kaarten maar ook als afbeeldingen van zijn scheurkalenders. Sommige foto’s zijn zowel van een kaart als van een kalenderblaadje bekend (afb. 14). Het aantal kaarten dat hij heeft uitgegeven is een vrij groot aantal. In een catalogus uit 1902 heeft een kaart van Sneek 4171 het hoogste nummer. Hij heeft vrijwel zeker na 1902 nog meer kaarten uitgegeven. Er is mij geen enkele kaart bekend met een deelstreep op de adreszijde, in mijn collectie en op internet heb ik alleen zogenaamde doorlopers zonder deelstreep kunnen ontdekken.

Alleen de “promotiekaart” van Volendam met de witte rand rondom oogt iets nieuwer (afb. 15). Misschien drukte hij nog wel kaarten, maar was met zelf uitgegeven al eerder gestopt. Na de Tweede Wereldoorlog verschijnt er een uitgave van S. Bakker die welliswaar geen prentbriefkaart is, maar er wel verwant aan is, namelijk een leporello met foto’s van de verwoestingen in Arnhem en een tekst, waarin een oproep wordt gedaan, goederen te leveren waaraan in Arnhem groot gebrek is (afb. 16).

Bronnen

• Algemeen Handelsblad 22 december 1927. Naamlooze Vennootschappen (Staatscourant).
• V. van den Bergh 1989. Inventaris Naamloze Vennootschappen opgeheven voor 1983. archief 2.09.46. Reclame-Adviesbureau S. Bakker Jz. nr 19390. Nationaal Archief Den Haag.
• Gemeentearchief Zaanstad. Beeldbank.
• H.J. Haverkate, 1998. Encyclopedie van de Nederlandse prentbriefkaart. Vereniging Documentatie Prentbriefkaarten, Amsterdam.
• H.J. Haverkate, 1989. De geschiedenis van de Nederlandse prentbriefkaart. Vereniging Documentatie Prentbriefkaarten, Amsterdam.
• HVKZ, z.j. P. Out, 2 augustus 1960 – 25 januari 1984. Handelsdrukkerij, boekhandel en groothandel in schoolbehoeften. Historische Vereniging Koog-Zaandijk.
• KB, 2014. Diverse artikelen in de digitale krantencollectie van de Koninklijke Bibliotheek.
• Leo van der Linden, 2004. De Scheurkalender 1907 van S. Bakker. VDP Bulletin jrg. 21:2 (nr. 80).
• Henk Nieuwenhof, 2004. Album “Mooi Nederland” 1906. VDP Bulletin jrg. 21:1 (nr. 79).
• Nieuwsblad voor den Boekhandel 1922-1927 [Advertentie van Wilh. Otto Düsseldorf].
• De Tijd 30 oktober 1926. Opheffing Typografenstaking.
• Steven Wachlin, 2011. Photographers in the Netherlands. Centraal Bureau voor de Genealogie, Den Haag.