Westzaner Heyndrick Pietersz, bijgenaamd oud-Heyn, vestigde zich in 1494 langs de westelijke Zaanoever. Zijn 5 zonen bouwden vervolgens ook hun woningen daar. Zo ontstond het gehucht “d Vijf Broers”, het latere Zaandijk. Lange tijd liepen de Nederlands-hervormde Zaandijkers elke zondag door de natte veenweiden om in Westzaan en later naar Wormerveer ter kerke te gaan. Deze situatie was niet wenselijk en men ging op zoek naar een eigen ruimte die makkelijker te bereiken was voor het volk.

1878
19 mei ‘s-morgens 0m 2 uur brak er brand uit op de scheepstimmerwerf van G. de Boer te Zaandijk, waardoor drie loodsen en een voorraad hout, teer, pik en gereedschappen, als ook de schuit van de heer Hk. de Boer Jbz., die op de werf stond, een prooi van de vlammen werd. Vanaf de werf sloeg de vlam over de sloot ten noorden in de timmerwerf van Vredenduin & Comp., waardoor vier loodsen, werkplaats en woonhuis tot as verteerde. De vlammen woekerden verder zodat de kapitale boerderij en het woonhuis van Slooten, tevens woonhuis van Jb. Hoede, het zelfde lot ondergingen. Nog was de vlam niet op zijn hoogst, de Hervormde Kerk en Kerkenraadskamer verbrandden totaal, ook de timmermanswinkel, een gedeelte van de openbare school en het huis van G.v.d. Meer werden aangetast. Zeventien spuiten bestreden het vuur, het nablussen duurde enkele dagen. Met uitzondering van de kas en de boeken van de kerkvoogdij en Diaconie was alles verloren, behalve het avondmaalzilver, dat werd ten huize van de predikant bewaard.

1878/1879
Het herstel en de herbouw van de verbrande kerk werd ijlings ter hand genomen. De restauratie geschiedde met krappe beurs en dit zou zich later ondubbelzinnig wreken. Het nieuwe kerkgebouw werd ontworpen door de Zaandamse stadsarchitect Gerrit van der Koogh. Andere werken van G. van der Koogh zijn o.a. het Zuiderkerkstraathofje te Koog aan de Zaan, het gebouw van Flentrop orgels, Westzijde 57 en Stationsstraat 92 te Zaandam. Van der Koogh moest binnen 14 dagen met een voorstel komen en daarbij rekening houdende met ruimte voor een eventueel te plaatsen orgel en met de aantallen benodigde mannen- en vrouwen zitplaatsen.

De diensten van de kerk werden na de brand in het gebouw van de sinds oudsher behulpzame Doopsgezinde Gemeente gehouden o.l.v. een Hervormde predikant. Aan de deuren van de kerk werden bussen opgehangen t.b.v. de geldelijke inzamelingen voor de Diaconie. De catechisaties vonden plaats in een lokaal van de gemeenteschool aan de Kerkstraat. Door de nieuwbouw op de oude fundering te plaatsen en geen kerkverwarming aan te brengen werd geld bespaard. De gemeente Zaandijk nam om niet afstand van de grond beoosten het kerkgebouw voor de te bouwen toren en schonk daarbij een bijdrage in de kosten. Als tegenprestatie verkreeg de gemeente het recht om in de toren een klok en een uurwerk te plaatsen. Op 25 januari 1880 werd de kerk in gebruik genomen. Op de kerktoren is het jaartal 1879 aangebracht.

De toren wordt gekenmerkt door de Neo-Romaanse architectuur, met name door de rondboogvensters. De spitsbedekking is een leienbedekking geweest. In de vier dakvlakken van de torenspits bevinden zich vier dakkapellen met houten luiken en zadeldakje.Het interieur van de kerk werd gekenmerkt door de Neo-Gotische architectuur. De plattegrond is T-vormig. In het schip en het noordertransept bevinden zich rondboogvensters met stalen ramen alsmede een steekbalkkap met Neogotische geprofileerde Hammerbeam spanten.

1879
Het Flaes-orgel werd geplaatst door de fa. Strubbe. In 1975 is het door fa. Strubbe geplaatst in de N.H. Kerk van Westbroek.

1888
Reparaties uitgevoerd aan voegwerk van toren, de voor- en Noorder gevel, en vervangingen aan dak- en zinkwerk.

1889
Mededeling van bouwkundige van Daal dat de kerk zo slecht is dat er gevaar bestaat voor de kerkgangers. De omlijsting van het plafond is wel in een zeer slechte staat.

1892
De pastorie wordt belangrijk vergroot, kosten fl. 3.941,-

1908
Reparatie aan de toren.

1930
Inwendige herstelling van de consistorie.

1932
Reparatie aan de torenspits noodzakelijk.

1943
Op 1 april werd, op order van de bezetter, de klok uit de toren van de kerk gehaald. Dit om deze om te smelten tot oorlogsmateriaal. Het opschrift op de klok (1879) luidde: Andries Smit Gerritsz., burgemeester, Nicolaas Bronke en Jan Cornelisz. Honig, wethouders te Zaandijk. Op de klok staat als protest met krijt geschreven: “gestolen goed gedijt niet”

1953
Een collecte leidde tot vragen in de gemeenteraad van Zaandijk. De inzameling was nodig omdat de vergoeding van het rijk voor in de oorlog geroofde klokken niet toereikend was. Maar CPN-raadslid J. Groot vond die collecte maar een vreemde zaak. Want op de klok, inmiddels al besteld bij klokkengieterij Petit & Fritsen te Aarle Rixtel, prijkten de namen van burgemeester A. Van Gelderen, secretaris P. Brand en wethouder J. Vroom. Waarom moet de burgerij bijdragen aan een klok met een inscriptie ter ere van enkele hoogwaardigheidsbekleders? Van Gelderen was de onschuld zelve en begreep de verontwaardiging van het CPN-raadslid niet. De tekst op de klok was ook niet meer te veranderen. Die luidde en luidt nog steeds, ook nu ruim veertig jaar later de klok in het Friese Aldeboarn een tweede leven begint: ‘Deze klok is gegoten in 1953 in opdracht van de gemeente Zaandijk. Ter vervanging van de in 1943 door de bezetter geroofde klok.’ Daarna volgen de genoemde namen.

Een tekst die weinig ruimte laat voor twijfel over de vraag wie de eigenaar is. Hoe kan de hervormde gemeente deze inscriptie bij de verkoop januari vorig jaar over het hoofd hebben gezien? Secretaris E. Jeremiasse van het kerkbestuur regelde de verkoop. Hij verklaarde te goeder trouw te hebben gehandeld en geen aandacht aan de tekst te hebben besteed. Hij wist niet beter dan dat de klok altijd eigendom van de kerkelijke gemeente is geweest. Maar een lid van het kerkbestuur uit de jaren vijftig, die anoniem wenste te blijven, verklaarde in De Typhoon op de hoogte te zijn dat de klok eigendom was van de burgerlijke gemeente. Van een latere overdracht aan de kerkelijke gemeente wist hij niets. In het antwoord aan Zaandijk kon de hervormde gemeente het vermoeden van de onrechtmatigheid van de verkoop niet wegnemen. Zaandijk bleek toch bereid de kwestie in der minne te schikken. De opbrengst van de verkoop, duizend gulden, is volgens het college aan een goed doel besteed: de restauratie van de hervormde kerk in Koog aan de Zaan.

1971
De tendens van steeds hoger oplopende onderhoudskosten het teruglopende lidmatenaantal en latente bouwfouten (dak afwatering, fundering) maakten de toestand uitermate kritiek. Vanwege het feit dat de kerk geen monument was kon men ook geen aanspraak maken op subsidie. Het kerkbestuur legde het moede hoofd in de schoot en besloot tot samenwerking met de kerk van Koog aan de Zaan en de gemeenschappelijke diensten aldaar te houden. De kerk, reeds in verval, kwam leeg te staan. De aftakeling nam zienderogen toe. De kerk werd voor afbraak verkocht aan W. Duijs. Gelukkig ontstond er spontaan een actie tot behoud van het bouwwerk, dat voor een zeer groot deel het gezicht van Zaandijk bepaalt. De consistorie werd gebruikt als ‘discoruimte’ onder de naam CLUB ‘71 voor jonge tieners die op matrassen zaten, af en toe dansten en naar muziek luisterden. Er werd wekelijks op de zaterdagavond een discotheek gehouden. Ook kwamen er bekende drive-in-shows (Veronica, Rowdy Show) en heel sporadisch live bandjes. Dit duurde tot 1972.

1977
H. Duis verhuurt de kerk aan de Culturele Stichting Het Saen van Zaandijker Jo Vens. De stichting ijverde voor kunstzinnige uitingen en culturele ontmoetingen. Het kerkgebouw verkeerd in een deplorabele staat.

1978
Een groep mensen is aan de slag gegaan en met behulp van vele buitenlandse gastarbeiders is het interieur in keurige staat gebracht. De oude kerk zal nu gaan fungeren als cultureel centrum voor de Zaanstreek waarvan de opening in mei heeft plaatsgevonden.

1986
De stichting Het Saen kon de huur niet meer opbrengen en kreeg geen enkele bijstand vanuit gemeente Zaanstad. Jo Vens bezette de kerk en riep elke dag via een scheepsroeper om vijf voor twaalf vanaf de toren dat het een schande was. Uiteindelijk moest de stichting de kerk verlaten en kwam er een einde aan het vrijwillige basis uitgevoerde maatschappelijk- en culturele werk. Zo werden er door Jo Vens en vele vrijwilligers o.a. alcoholisten, verslaafde jongeren, gehandicapten, langdurig werklozen, ouden van dagen, Turken, Marokkanen en Papoea’s opgevangen en geholpen. O.a. door het organiseren van taal- en andere cursussen en het organiseren van godsdienstige bijeenkomsten.

Ook vonden 20 verschillende verenigingen onderdak, variërend van toneel- en muziekverenigingen tot molenliefhebbers en archeologen. Een andere activiteit die haar oorsprong vond in de Zaandijker kerk waren remigratieprojecten naar Vanuata van de stichting V.I.S. (Verenigde Internationale Samenwerking). Deze stichting werkte samen met Pacific Centre Europe en had kantoren in Turkije en Marokko. Vrijwilligers deden aldaar vrijwilligerswerk. De kerk kwam na het vertrek van Het Saen weer leeg te staan.

1988
Drie jongeren huurden de kerk. Zij maakten er een poptempel van à la Paradiso. In 1989 werd deze discotheek geopend onder de naam Twilight Zone. Talloze Zaanse en Nederlandse bands traden er op.

1989
De torenspits werd naar beneden getakeld. Naar aanleiding van de viering van het 500-jarig bestaan van Zaandijk werd de opgeknapte torenspits begin 1994 op de kerk teruggeplaatst.

1993
Een Amerikaan organiseerde houseparty’s in de kerk. Op 28 Juli sluit Burgemeester J. Bruinsma-Kleijwegt de discotheek The Twilight Zone in Zaandijk met onmiddellijke ingang voor twee maanden. Aanleiding vormen drie schietpartijen en een reeks protesten van omwonenden. Het gemeentebestuur vond de ontwikkelingen rond de disco zelfs zo ernstig, dat het een permanente sluiting van het bedrijf via intrekking van de horecavergunning overwoog. Speelautomaten-exploitant H. van Dalen nam zijn intrek in het gebouw, er werden laser games gespeeld.

1994
Een beheersstichting streefde naar volledige restauratie.

1995
De kerk werd door H. van Dalen te koop gezet voor negen ton.

2001
Eerenberg kocht de kerk voor acht ton. Hij wilde er een country-and-westerncentrum van maken.

2008
Er zijn plannen om appartementen te bouwen in de Zaandijker kerk. Bouwbedrijf Witkamp uit Almere wil achttien woningen in het voormalige godshuis realiseren. Witkamp krijgt echter geen bouwvergunning, omdat vrachtwagens bij het naburige bedrijf Impress Metal Packaging Pielkenrood in de avonduren te veel lawaai zouden kunnen maken.

2009
In juli hebben een aantal erfgoed behoud verenigingen zich gemeld bij de gemeente Zaanstad om aandacht te vragen voor de staat waarin het monumentale pand zich inmiddels bevindt. Het Cuypersgenootschap, dat zich inzet voor het behoud van bouwkundig erfgoed uit de negentiende en twintigste eeuw, heeft bij B&W een verzoek ingediend om de kerk op de monumentenlijst te plaatsen. In haar verzoek stelt het genootschap o.a.: 
De voormalige hervormde kerk is in de jaren 1878-1880 gebouwd op de plek van een oudere voorganger. Waarschijnlijk rust ze nog op diens middeleeuwse fundamenten. De architectuur en vorm van het gebouw zijn eenvoudig, doch zeer karakteristiek. Het belang van deze kerk schuilt zowel in haar beeldbepalende karakter, architectuur als geschiedenis. De provinciale commissie Noord-Holland van de Bond Heemschut (Nederlandse vereniging voor het behoud van cultuurmonumenten) heeft zich, in een brief aan B&W van Zaanstad, aangesloten bij het verzoek van het Cuypersgenootschap. Op vrijdag 21 augustus wordt de Zaandijkerkerk voorlopig aangewezen als gemeentelijk monument.

2013
Stadsherstel wordt eigenaar van de Zaandijkerkerk.

2015
Start van de herstelwerkzaamheden.

2016
Start van de bouwwerkzaamheden van de woningen die in de kerk komen. Op een bijzondere manier worden woonunits voor jongvolwassenen met een Autisme Spectrum Stoornis in de kerk aangebracht waarbij de gehele kerk te ervaren blijft. Het plan is om de toren open te stellen voor publiek en naast de historie van de omgeving ook een inspiratiepunt voor herbestemde kerken te maken.

Bronnen en foto’s : Wandeling door Koog a/d Zaan en Zaandijk T. Woudt, Het archief, J. Vredenduin, De Kerk in het midden, G. Oosterbaan, Gemeentelijk Archief Zaanstad.